Ballady Leśmiana a tradycyjne cechy gatunku

Ballada jest bardzo charakterystycznym gatunkiem literackim, którego szczególna popularność w Polsce przypada na wiek XIX. Głównym propagatorem takich utworów był Adam Mickiewicz, autor zbioru „Ballady i romanse”. Twórczość Bolesława Leśmiana, żyjącego na przełomie dwóch stuleci (XIX i XX), także nawiązuje do tradycji romantycznej.

Główną cechą tego gatunku było przedstawienie świata, noszącego znamiona ludowości, w którym pojawiały się postaci z innych światów. Owe znamiona ludowości to osadzenie akcji miejscach charakterystycznych dla opowiadań powtarzanych na wsi – w zagajnikach, łąkach, najogólniej rzecz biorąc – na łonie natury, z dala od miasta. Także postać bohatera musiała wywodzić się z prostego ludu. Takie cechy odnajdziemy w „Dusiołku” lub „Gadzie”. Areną wydarzeń jest natura, pojawiają się osoby należące do społeczeństwa wiejskiego (Bajdała, prosta kobieta). W utworach tych ujawniają się również stworzenia fantastyczne, wywodzące się z innego świata, noszące nieco demoniczne cechy.

Ballada to utwór synkretyczny, w którym łączą się elementy liryki, epiki i dramatu. Spójrzmy na „Dusiołka” i zastanówmy się, w jaki sposób dzieło to realizuje to założenie. Pojawiające się w nim dialogi są tworzywem zaczerpniętym z dramatu, w którym posuwają fabułę. Z liryki pojawiają się takie cechy jak rytmiczność, śpiewność oraz barwny sposób przedstawiania świata. Natomiast epika wnosi do ballady postać narratora oraz fabułę, najczęściej jednowątkową. Wszystkie te elementy pojawiają się w „Dusiołku”, który jest dziełem rytmicznym, posiadającym linię fabularną, narratora opowiadającego kolejne wydarzenia. Dialogi mają miejsce dopiero w drugiej części tego dzieła, kiedy Bajdała zwraca się do zwierząt i Boga, oburzony atakiem potwornego stworzenia.

Natura w balladach nie stanowi tylko scenerii, w której rozgrywają się kolejne wydarzenia. Jest obdarzona życiem, stanowi siłę sprawczą. Pojawiające się w utworach Leśmiana postaci z innych światów, są z nią bardzo silnie związane. Dusiołek wypełza z rowu, gad atakuje w lesie. W „Topielcu” to natura porywa wędrowca w swoje odmęty, pozostawiając jego, zbędne już, ciało na łące.

Kolejną cechą ballad jest ludowa stylizacja języka. Aspekt ten jest doskonale widoczny w utworach Bolesława Leśmiana. Pojawiają się słowa potoczne, gwarowe, charakterystyczne dla mieszkańców wsi. Tak np. w „Dusiołku” odnajdujemy takie zwroty: „poległ cielska tobołem”, „skrzywił gębę na bakier i jęzorem mlasnął”. Spore zagęszczenie takich środków językowych pozwala wręcz zapomnieć o tym, że utwory Leśmiana powstały niemal sto lat po okresie świetności tego gatunku.

Utwory Bolesława Leśmiana wykazują wiele cech wspólnych z balladami. Są tajemnicze („Dziewczyna”), przyroda w nich jest siłą sprawczą („Topielec”), pojawiają się nadprzyrodzone stworzenia, bohaterami są prości ludzie („Dusiołek”, „Gad”). Jedynie ciężko uświadczyć nam przejawów solidaryzowania się narratora z ludem, tak charakterystycznych dla ballad epoki romantyzmu. Jednak fakt ten można bardzo łatwo wytłumaczyć, odwołując się do zupełnie innych realiów politycznych, w jakich przyszło żyć Leśmianowi.