Eliza Orzeszkowa „ABC” - problematyka noweli

Pozytywizm to epoka, w której głównym zadaniem pisarza stało się „niesienie kaganka oświaty”, pokazywanie problemów społecznych, obrazowanie istotnych kwestii, zachęcanie do podjęcia konkretnych działań w danym kierunku, a wreszcie – dydaktyzm, częstokroć przechodzący w jawne moralizatorstwo. Najważniejszą sprawą stało się stworzenie nowego, oświeconego i świadomego własnych praw i obowiązków obywatela, człowieka, który nie tylko orężem, ale też słowem i czynem będzie umiał walczyć o niepodległość kraju. Najpowszechniejszą formą wyrazu tych idei stała się proza. Pisarze w szczególności upodobali sobie nowelę jako gatunek, którego zwięzła konstrukcja potrafiła zmieścić w swoim obrębie nurtujące problemy, służyła również ich intensyfikacji.

Właśnie po nowelę sięga Eliza Orzeszkowa, chcąc zasygnalizować i podkreślić bezsensowność polityki zaborców, przeszkody, jakie muszą na swojej drodze pokonywać szlachetne jednostki oraz trudności, jakie napotykają dzieci, które chcą uczyć się ojczystego języka. W „ABC” pisarka przedstawia obraz zmagań z niezrozumiałą polityką państwową młodej kobiety, Joanny Lipskiej. Chcąc ulżyć wiążącemu ledwo koniec z końcem bratu, bohaterka postanawia znaleźć sobie jakieś zajęcie. Z pomocą przychodzi jej znajoma – pani Różnowska – która podaje jej pomysł nauczania biednych dzieci z okolicy. Joanna jest bardzo szczęśliwa, że w końcu może się na coś przydać, że może robić coś, co kocha i co przynosi widoczne efekty. Dzieci z wielką ochotą przychodzą do ładnej i miłej nauczycielki, która ciepłym słowem i serdecznością potrafi zjednać sobie serca nawet najbardziej krnąbrnych uczniów.

Niestety na skutek donosu Joanna zostaje oskarżona o prowadzenie nielegalnej szkoły. Na nic zadały się jej tłumaczenia, że nie wiedziała, iż czyni źle, nie pomogły też prośby i łzy rodziców dzieci. Joasia została skazana na wysoką grzywnę, a w razie braku możliwości jej zapłaty – na trzymiesięczny pobyt w więzieniu. Tylko szlachetność i braterska miłość Mieczka uratowały ją przed więzieniem: brat pożyczył od lichwiarza konieczną sumę pieniędzy i zapłacił grzywnę. Do Joasi nadal przychodziły na lekcje dzieci. Mała Mańka musiała jednak powtarzać alfabet cichutko, tak, aby nikt nie słyszał.

Ten przejmujący utwór jest dowodem na to, z jak wielkimi problemami musieli zmierzyć się ludzie, którzy chcieli pomóc ubogim dzieciom zdobyć jakąkolwiek wiedzę. Jest to również obraz niezłomnej w swoim działaniu, uczciwej i pracowitej kobiety, której dobre serce nie potrafiło zrozumieć, że nauka polskiego alfabetu może być czymś zdrożnym i karalnym.