Motyw vanitas w literaturze - opracowanie

Vanitas (łac. marność) - obecny w literaturze i sztuce motyw znaczeniowo-estetyczny, charakteryzujący się przeświadczeniem o nietrwałości, przemijalności wszystkiego. Motyw ten czerpie z myśli przewodniej biblijnej Księgi Koheleta - „Vanitas vanitatum et omnia vanitas” - marność nad marnościami i wszystko marność (Koh 1,2).

Podobnym rozważaniom oddawał się jeden z większych filozofów epoki antyku - Heraklit z Efezu. Według jego teorii czas jest linearny, a więc nic nie trwa wiecznie i - co więcej - nic nie powtórzy się dwa razy. Przemijalność jest wpisana w istotę rzeczy; stąd słynne powiedzenie filozofa „panta rhei” - wszystko płynie.

Szczególnym zainteresowaniem cieszył się motyw vanitas w epokach Średniowiecza i Baroku. Podejmowano go zarówno w literaturze jak i w sztukach plastycznych, tworząc pewien ścisły kod znaczeń symbolicznych. Do skojarzeń wanitatywnych należą przedmioty takie, jak: czaszki, klepsydry, zegary, instrumenty muzyczne, gnijące owoce, zwiędłe kwiaty. Wspaniałe przykłady możemy odnaleźć w twórczości S. Stoskopffa czy G. De la Tour.

Wspomnianym już przykładem literackim jest Księga Koheleta. Jej treść ma wydźwięk głęboko filozoficzny - głosi nietwałość dóbr doczesnych, a tym samym wymaganą obojętność człowieka wobec nich. Tylko życie po śmierci ma znaczenie; nasza ziemska pielgrzymka jest tylko przedsionkiem w drodze do prawdziwej szczęśliwości. Stąd możemy przyjąć, że nasze życie nie ma żadnego znaczenia, jest „marnością”.

Fraszka Jana Kochanowskiego „O żywocie ludzkim” również podejmuje temat marności, lecz czyni to z właściwym czasom poety stoickim spokojem. Kochanowski zdaje sobie sprawę z nietrwałości ludzkiego żywota oraz przemijalności wszechrzeczy, lecz nie wpada z tego powodu w panikę. Człowiek jest tylko marionetką w rękach bogów, lecz nie powinno to stanowić dla niego powód do rozpaczy.

Podobny punkt widzenia podejmuje Mikołaj Sęp - Szarzyński w swym tekście „O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego”. Autor piętnuje troskę o dobra doczesne jako zgubną i tłumaczy, że prawdziwą wartością jest tylko cnota, ponieważ to ona gwarantuje nam życie wieczne - a przecież to ono jest celem naszego życia na ziemi.

W późniejszych epokach motyw vanitas został zaadaptowany przez turpistów, jednak ich spojrzenie różni się od wyjściowego. Turpiści (Baudlaire, „Padlina”) skoncentrowani byli na quasi-estetycznym wymiarze przemijania - interesowało ich piękno gnijącego mięsa, toczonego przez robaki. Przemijanie w tym wymiarze straciło nieco na swojej sferze znaczeniowej, stając się w większym stopniu pojęciem czysto estetycznym.

Jeśli chodzi o współczesne przykłady motywu, możemy wyszczególnić wiersz Wisławy Szymborskiej „Nic dwa razy”, wpisujący się dokładnie we wspomnianą wcześniej filozofię Heraklita z Efezu. Szymborska zwraca uwagę na ulotność każdej chwili, zachęcając tym samym do pełniejszego przeżywania czasu, jaki został nam dany.