Motyw cierpienia w literaturze i sztuce różnych epok - opracowanie

Cierpienie ma wymiar uniwersalny, dotyczy każdych czasów i każdego człowieka. Naturalną reakcją na nie, jest sprzeciw. Ale nie zawsze cierpienie jest oceniane jako zjawisko negatywne. Na przestrzeni wieków ludzie nawali mu różną wartość i znaczenie.

W Starym Testamencie wyjątkowo dotkliwie doświadczony został Hiob. Zamożny gospodarz, któremu sprzyjała Boża opatrzność. Posiadał szczęśliwą i liczną rodzinę, cieszył się zdrowiem i dostatkiem. Ale jego powodzenie skończyło się z Boskiego wyroku. W krótkim czasie stracił wszystko, stada i cały dobytek, potem pomarły jego dzieci, a on sam został dotknięty najgorszą chorobą, czyli trądem. Trzeba wziąć pod uwagę, że zgodnie z ówczesnymi wierzeniami, ziemski dobrobyt był oznaką miłości Boga, nagrodą za cnotliwe życie. Taka nagła odmiana losu, uznana została przez wielu, jako zasłużona kara. Dlatego zamiast współczucia, Hiob musiał znosić ludzkie drwiny i urągania. Mimo to nie wyrzekł się swego Boga, ale pozostał mu wierny i oddany. Za tę postawę Bóg oddalił od niego wszystkie cierpienia, przywrócił mu zdrowie i podwoił jego dobytek oraz potomstwo. Oczywiście opowieść ta ma wymiar symboliczny. Płynie z niej nauka, iż cierpienie nie musi oznaczać Boskiej kary, może być próbą i dlatego trzeba je znosić z godnością. Jest to także lekcja współczucia, jakie należy okazać osobom cierpiącym.

Motyw cierpienia, który zdominował literaturę, zaczerpnięty został z Nowego Testamentu. Zbawcza męka Chrystusa stała się inspiracją dla twórców w każdej dziedzinie. Dobrowolna ofiara niewinnego człowieka miała moc zbawczą dla całej ludzkości. W średniowieczu częste były misteria męki Pańskiej, będące swego rodzaju teatralnymi przedstawieniami drogi krzyżowej. Jezusa ukrzyżowanego przedstawiano w rzeźbie i malarstwie w każdej epoce. Oto kilka przykładów: Hansa Memlina „Ukrzyżowanie”,  renesansowe: Caravaggia „Cierniem koronowanie, Rogiera van der Weydena „Zdjęcia z Krzyża”,  Diego Velazqueza „Chrystus na krzyżu” oraz współczesne „Chrystus ukrzyżowany Salvadora Dali, czy „Ukrzyżowanie”  Ludomira Śleńdzińskiego.

Warto zwrócić uwagę jeszcze na dwa aspekty cierpienia w średniowieczu. Oprócz cierpiącego Chrystusa wiele uwagi poświęcano także cierpieniom jego matki pod krzyżem. W ten sposób powstało wiele skarg i lamentów, będących wyrazem żalu zrozpaczonej matki po stracie ukochanego syna. Przykładem jest zachowany do dziś „Lament świętokrzyski” Cierpienie Matki Boskiej czyni ją postacią bliższą ludziom.

Ale cierpienie mogło być także wynikiem wyboru i jako takie zasługiwało na najwyższy podziw. Dobrowolne cierpienie, czyli skrajna asceza stanowiło drogę do świętości, poprzez wyrzeczenie się wszystkiego co ziemskie. Średniowieczna ”Legenda o św. Aleksym” doskonale oddaje ideę cierpienia jako ofiary ponoszonej w imię zbawienia.

Cierpienie Jezusa było wielokrotnie interpretowane i odczytywane na nowo. Idea jego męki, jako dobrowolnej ofiary z własnego życia, odżyła w polskiej literaturze romantycznej. Zwolennikiem mesjanizmu, zbawczej roli Polski w dziejach świata, był Adam Mickiewicz, czego wyraz dał w III części „Dziadów”. W widzeniu księdza Piotra Polska odgrywa rolę ukrzyżowanego Jezusa: „Już wleką; już mój Naród na tronie pokuty -/ Rzekł: <<Pragnę>> - Rakus octem, Borus żółcią poi,/ A matka Wolność u nóg zapłakana stoi./ Patrz - oto żołdak Moskal z kopiją przyskoczył/ I krew niewinną mego narodu wytoczył”.

Cierpienie niewątpliwie miało moc zbawczą. Taki przekaz wyłania się też z II części „Dziadów”, gdy do kaplicy przybywają duszyczki niewinnych dzieci. Mimo iż nie zgrzeszyły niczym za życia, nie mogą dostąpić zbawienia, ponieważ nigdy nie zaznały cierpienia. Aniołki pouczają żyjących: „Bo słuchajcie i zważcie u siebie,/ Że według Bożego rozkazu:/ Kto nie doznał goryczy ni razu,/ Ten nie dozna słodyczy w niebie”.

W średniowieczu cierpienie nieodmiennie odnoszono do boskiego porządku świata, było ono karą za grzechy, albo drogą do zbawienia.  Renesansowy światopogląd zaczyna negować takie postrzeganie bólu. Widać to doskonale w „Trenach” Jana Kochanowskiego. Cierpienie spowodowane utratą ukochanego dziecka nie umacnia wiary, nie ma zbawczej mocy, ani nie jest karą. Wydaje się niepotrzebne i bezsensowne, prowadzi do zwątpienia i załamania się całego światopoglądu zrozpaczonego ojca. I choć ostatecznie następuje pocieszenie, na przekonaniach poety i filozofa pozostaje niezatarta rysa.

Absurdalność cierpienia coraz wyraźniej daje się odczytać w literaturze współczesnej. To doświadczenie wojny miało ogromny wpływ na postrzeganie śmierci i cierpienia. Cierpienie zostało zdesakralizowane, ponieważ stało się wynikiem przede wszystkim ludzkich okrutnych działań. W „Opowiadaniach” Borowskiego widzimy jak ponadludzki ból, głód i strach pozbawiają człowieka jego ludzkich odruchów. Cała literatura obozowa i wojenna dostarcza przykładów niewyobrażalnych cierpień, które są zwyczajnie niepotrzebne. Nikogo nie zbawiają, niczemu nie służą, są wynikiem ludzkiego okrucieństwa, zachłanności, polityki. Śmierć tysięcy ludzi pozbawiona jest pietyzmu, ofiary są anonimowe, nie giną za ideę, nie mają żadnego wyboru.

Doświadczenie wojny przyniosło nowe spojrzenie na kwestię cierpienia. Kazało szukać głębszego sensu w tym, co się stało. Doprowadziło też do refleksji na temat cierpienia i jego natury. Czesław Miłosz napisał: „Jest taka cierpienia granica,/ Za którą się uśmiech pogodny zaczyna,/ I idzie tak człowiek, i już zapomina,/ O co miał walczyć i po co”. Cierpienie też ma swoje granice, ogrom bólu w którymś momencie przechodzi już tylko w obojętność.