Henryk Sienkiewicz „Janko Muzykant” - problematyka noweli

„Janko Muzykant” to niezwykle poruszająca pozytywistyczna nowela, przedstawiająca w wymowny sposób losy kilkunastoletniego chłopca, którego marzenia, talent i przyszłość zostały zniszczone i stłamszone w zarodku.

Ten krótki, jednowątkowy utwór zgodny jest z duchem epoki, w której powstał. Henryk Sienkiewicz – wybitny dziewiętnastowieczny powieściopisarz i nowelista – z całą stanowczością i bezkompromisowością obnaża wielką nędzę i żałosną egzystencję wiejskich rodzin. Nowela ma wyraźny dydaktyczny i moralizatorski wydźwięk, jednak zostaje on przefiltrowany przez bardzo wzruszającą i dramatyczną fabułę, dzięki czemu nie irytuje, a pobudza do refleksji i czynu.

Głównym bohaterem tej niewielkiej książeczki jest tytułowy Janek. Poznajemy jego krótkie życie od narodzin aż do tragicznej śmierci. Urodził się w małej, biednej wsi. Był niezwykle słabym i chorowitym dzieckiem, znachorki odbierające poród nie dawały mu żadnych szans na przeżycie. Jednak ku zdziwieniu wszystkich chłopiec przeżył. Zawsze był chudziutki, opalony, miał wydęty z głodu brzuch. Już w wieku ośmiu lat chodził pilnować bydła. Jednak był bardzo nierozgarnięty, zamyślony, pogrążony we własnych myślach i w swoim rozśpiewanym, wesołym świecie. Daleko było mu do pracowitego i odpowiedzialnego chłopaka, nie przywiązywał wagi do tak przyziemnych rzeczy jak praca w gospodarstwie czy pomoc matce w domu. Dla niego liczył się tylko śpiew ptaków, drzew, wiatru, te cudowne dźwięki, które wciąż docierały do jego uszu z niemalże każdej strony. Nasłuchiwał ich, łapczywie chwytał, łowił każdy – najmniejszy nawet – szmer.

Spełnieniem jego największych marzeń była możliwość posiadania, ba – trzymania choć raz w życiu, prawdziwych skrzypiec. Janek widział ten cudowny instrument w karczmie w czasie wiejskich zabaw, wiedział również, że skrzypce posiada lokaj z dworu. Niejednokrotnie zakradał się więc pod same drzwi kredensu, gdzie wspaniałe skrzypce wisiały. Tak się złożyło, że państwo wyjechali któregoś dnia z dworu, a pozostał w nim tylko lokaj i służąca. Janek siedział długie godziny w zaroślach, spoglądając na obiekt swoich marzeń i westchnień. Światło księżyca oświetlało w cudowny sposób każdy fragment instrumentu, przez co wydawał się on wspanialszy niż kiedykolwiek. Jakaś tajemna, nieokreślona siła popchała chłopca do środka. Chciał tylko dotknąć skrzypiec, upić się ich zapachem, barwą, pięknem. Niestety lokaj usłyszał skrzypnięcie podłogi i przyłapał chłopca na gorącym uczynku. Wziął przestraszonego chuderlaka za perfidnego, bezczelnego złodzieja i sprawił mu niemiłosierne lanie.

Chłopiec został postawiony przed „wiejskim sądem” i skazany na karę kilku rózg od stójkowego. Niestety ten okazał się brutalnym prostakiem, który nie zdawał sobie sprawy z tego, że słabowite, wygłodzone dziecko może nie przeżyć tak surowej kary. Janek umarł z wycieńczenia i z obrażeń, jakie poniósł w czasie bicia. Jedyne, co mu pozostało, to nadzieja, że tam, w niebie, Pan Bóg da mu prawdziwe skrzypki. Ta pełna ufności i prostoduszności myśl pozwoliła mu odejść z uśmiechem na twarzy. Tymczasem do dworu powrócili młodzi państwo z podróży do Włoch.

Zakończenie noweli jest niezwykle wymowne i mocne. Sienkiewicz z całą surowością i jednoznacznością wskazuje winowajców śmierci Janka: są nimi bogaci państwo, którzy popierając talenty w obcych krajach, nie widzą pod własnym nosem uzdolnionego chłopca. Gdyby choć raz chcieli ujrzeć, z jak wielkim skupieniem wsłuchuje się w dźwięki przyrody, z jak wielką radością słucha śpiewu wiejskich kobiet, z jakim wzruszeniem i błogim rozrzewnieniem spogląda na skrzypce, może odkryliby w nim tlącą się iskrę prawdziwego muzycznego talentu i potrafiliby ją rozżarzyć, by wydobyć z niej płomień geniuszu.

Ta pozytywistyczna nowela obnaża los dziewiętnastowiecznych dzieci, które pozbawione zostały szans na spełnienie swoich marzeń i rozwinięcie własnych, częstokroć rozlicznych, zdolności.