Funkcje i problematyka nowelistyki pozytywistycznej

Pozytywizm to prąd w literaturze, który pojawił się w Polsce w drugiej połowie XIX wieku, w 1863 roku, wraz z klęską powstania styczniowego. Pozytywiści zanegowali poglądy i dorobek romantyków, obwiniając ich o doprowadzenie do zrywu niepodległościowego, który zakończył się porażką i sprowadził na Polaków wzmożoną i niespotykaną dotąd falę represji ze strony zaborców. Pozytywiści twierdzili, że nie można liczyć na odzyskanie wolności poprzez organizowanie kolejnych zrywów powstańczych, lecz należy skupić się na pracy organicznej i pracy u podstaw.

Ta pierwsza opierała się na przeświadczeniu, że społeczeństwo jest jak jeden organizm, należy więc dbać o zdrowie jego poszczególnych części – czyli warstw społecznych – tak, by całość rozwijała się harmonijnie. Praca u podstaw zakładała z kolei pomoc w podniesieniu poziomu życia chłopów. Pozytywiści zakładali, iż chłopstwo, jako podstawowa warstwa społeczna, jego filar, musi być silne i światłe. Ogromną wagę przywiązywali oni do kwestii edukacji, uważali, że tylko dzięki powszechnemu nauczaniu da się podtrzymać i umocnić całe społeczeństwo.

W tym kontekście wielką rolę do odegrania miała literatura, a w szczególności nowelistyka. Ta ostatnia nadawała się najlepiej do zajęcia się bieżącymi problemami i bolączkami społecznymi, ponieważ, z definicji, nowele to krótkie utwory o nieskomplikowanej budowie, zwartej akcji, zmierzającej do punktu kulminacyjnego i rozwiązania. Nowele poruszały aktualną tematykę, opisywały kwestie znane czytelnikom, z racji nieskomplikowanej formy i zwartego przekazu nadawały się także dla osób niezbyt obeznanych z literaturą. Nowele miały służyć kształtowaniu pożądanych postaw lub pokazywaniu i piętnowaniu błędów – to działo się znacznie częściej.

Do najpowszechniejszych tematów nowelistyki pozytywistycznej należą: życie ubogich warstw społecznych, robotników czy chłopstwa, wątki powstania styczniowego oraz antysemityzm czy emancypacja kobiet. Najbardziej znani noweliści to Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa czy Maria Konopnicka. Ta ostatnia zwracała uwagę na niedolę prostych ludzi dotkniętych nieszczęściem – na przykład w noweli „Nasza szkapa” opisującej rodzinę Mostowiaków, ciężka choroba matki zmusza ojca do sprzedaży wszystkich sprzętów i przedmiotów domowych. Z kolei „Mendel Gdański” opowiada o fali antysemityzmu, której ofiarą pada warszawski Żyd zżyty ze swoim środowiskiem i niespodziewający się prześladowań.

Eliza Orzeszkowa jest autorką noweli „ABC” opisującej losy nauczycielki skazanej na karę więzienia za uczenie dzieci polskiego alfabetu. „Dobra pani” stanowi z kolei krytykę postępowania zamożnej kobiety z wyższych sfer, która zajmuje się „filantropią” – pomaga małej Heli, dziewczynce, która straciła ojca i matkę. Pani Ewelina bierze Helę na wychowanie, kupuje jej zabawki, uczy dobrych manier i języków. Po pewnym czasie dziewczynka dorasta, nie przypomina już słodkiego aniołka i wielmożna pani nudzi się nią. Odsyła ją dawnym chlebodawcom, rodzinie, która chciała wziąć ją na wychowanie. Hela czuje się porzucona i opuszczona, nie może zrozumieć losu, jaki ją spotkał.

Nowele Henryka Sienkiewicza „Janko Muzykant” i „Szkice węglem” dotyczą problemów wsi. Bohaterem pierwszej jest mały chłopiec, wyjątkowo uzdolniony muzycznie. Janko nie jest tak bystry jak reszta dzieci, ale przejawia ogromny talent muzyczny. Pewnego dnia zakrada się do dworu, by dotknąć wymarzonych skrzypiec. Przyłapany, zostaje posądzony o kradzież. Wymierzona zostaje kara – chłosta. Dotkliwe razy powodują, że chłopiec umiera. „Szkice węglem” to z kolei historia intryg wiejskiego pisarza, Zołzikiewicza. Mężczyzna chce nawiązać romans z żoną jednego z chłopów, Rzepową. Podstępem zmusza jej męża do podpisania zaciągu do wojska. Kobieta robi wszystko, by uchronić męża przed służbą w armii. Niestety ani wójt, ani dziedzic czy urzędnicy gminy nie chcą jej pomóc. Zrozpaczona kobieta przystaje na zaloty Zołzikiewicza, spędza z nim noc w nadziei, że pisarz podrze dokument, który podpisał jej mąż. Rzepa dowiaduje się o postępku żony, zabija ją, a potem podpala zabudowania dworskie.

Bolesław Prus, autor „Lalki”, zajmował się nowelistyką opisującą życie mieszkańców wielkich miast. W „Kamizelce” mamy obraz małżeństwa, którego szczęście burzy ciężka choroba, a następnie śmierć, męża. Poprzez skracanie sprzączek w tytułowej kamizelce mąż i żona podtrzymują się na duchu, przekonują, że choroba nie jest tak groźna, jak mogłoby się wydawać. „Katarynka” to opowieść o prawniku, który nie ma szczęścia w miłości. Pan Tomasz próbuje znaleźć kobietę, którą mógłby poślubić, ale ponosi fiasko. Nie cierpi też katarynek, nakazał stróżowi, by nie wpuszczał na podwórko kataryniarzy. Pewnego dnia do domu, obok którego mieszka prawnik, wprowadzają się dwie kobiety i dziewczynka. Po pewnym czasie pan Tomasz orientuje się, że dziecko jest niewidome. Stary stróż idzie do więzienia za jakieś przewinienie, nowy – nie wiedząc o zwyczajach pana Tomasza – wpuszcza na podwórko kataryniarza. Mecenas już ma wypędzić muzyka, kiedy dostrzega, jak wielką radością dla niewidomej dziewczynki jest jego występ. Od tej pory całkowicie zmienia swoje podejście i każe stróżowi codziennie sprowadzać kataryniarzy. Podejmuje też decyzję o znalezieniu dla dziecka dobrego lekarza.