Tadeusz Różewicz „Kartoteka” - intertekstualność w dramacie „Kartoteka” Różewicza. Opracowanie

„Kartoteka” Różewicza jest utworem silnie osadzonym w kontekście literackim, odnajdziemy w niej wiele nawiązań do konkretnych utworów oraz konwencji literackich. Często są to nawiązania na zasadzie negacji i parodii. Pojawiają się też cytaty z klasyki polskiej literatury, odwołania do Kochanowskiego czy Mickiewicza. Wyraźnym łącznikiem z tradycją jest Chór Starców, wywodzący się z koncepcji antycznej. Starcy często cytują największych twórców polskiej literatury: Kochanowskiego: „Day, czegoć nie ubędzie, byś nawięcey dała, Day, czego próżno dawać potym będziesz chciała, Kiedyś zmarski twarz zorzą, a gładkie zwierciadło Okaże to na oko, że cię siła spadło” czy Mickiewicza: „Dzieckiem w kolebce kto łeb urwał Hydrze, Ten młody zdusi Centaury, Piekłu ofiarę wydrze, Do nieba pójdzie po laury”.

Za sprawą Chóru przywołany zostaje także Gombrowicz. Scena, w której nauczyciel przepytuje Starców, stanowi nawiązanie do lekcji języka polskiego ukazanej w „Ferdydurke”. U Gombrowicza profesor prowadzi wykład na temat twórczości Słowackiego, jego wywód polega na przytaczaniu gotowych opinii, które uczniowie mają po prostu zapamiętać. Słynne jest jego zdanie „Słowacki wielkim poetą był!”, z którym nie można polemizować. Nauczyciel twierdzi, że ta poezja zachwyca i oczekuje od uczniów, że będą zachwyceni. Podobne podejście do sztuki wyłania się z absurdalnego dialogu Nauczyciela i Chóru Starców w Kartotece. Nauczyciel zadaje pytanie „Za co kochasz Chopina”, na co Starzec odpowiada gotową formułką: „Chopin ukrył w kwiatach armaty, panie profesorze, i spopularyzował imię Polski na świecie”. Kolejne pytanie Nauczyciela znów wymaga utartej odpowiedzi na pytanie o ocenę i emocje: „Tak, lecz cóż odczuwasz, słuchając jego muzyki jak rok długi?”, na co Starzec odpowiada w podobnym stylu: „Odczuwam głęboką wdzięczność dla kompozytora”. Nauczyciel jest w pełni usatysfakcjonowany taką odpowiedzią.

Sama koncepcja Chóru Starców została zaczerpnięta z tragedii antycznej, jednak jego rola jest w „Kartotece” zupełnie inna. W dramacie starożytnym chór komentował zdarzenia, w których brali udział bohaterowie, ale sam pozostawał poza nimi. Stanowił głos z zewnątrz, oceniający postępowanie postaci i jednocześnie opóźniający akcję. U Różewicza Starcy są parodią chóru, ingerują w wydarzenia, wchodzą w dialog z bohaterami i martwią się o przebieg wydarzeń. Starcy dbają o konwencję, mają poczucie, że biorą udział w sztuce teatralnej, a ta rządzi się pewnymi prawami, dlatego namawiają Bohatera: „Rób coś,/ ruszaj się, myśl./ On sobie leży, a czas leci./ Mów coś, rób coś./ posuwaj akcję/ w uchu chociaż dłub!”. Starcy wiedzą, że w dramacie coś musi się dziać, ponieważ widz oczekuje akcji, w innym miejscu narzekają na bierność Bohatera: „Toć nawet u Becketta ktoś gada, czeka, cierpi,/ śni, ktoś płacze, kona, pada,/ bździ. Rusz się, inaczej teatr zgubisz”.

Aluzja Chóru jest nieprzypadkowa, konwencja „Kartoteki” bliska jest twórczości Becketta i jego teatru absurdu. Poza sposobem prowadzenia akcji i kreowania rzeczywistości, wyraźne nawiązania można dostrzec w scenie, w której pojawia się Gruby i Pan z Przedziałkiem. Można tu dostrzec analogię z dialogiem, jaki w „czekając na Godota” toczą Lucky i Pozzo. W utworze pojawiają się też nawiązania do twórczości dramatycznej Wyspiańskiego, do „Wesela” i „Wyzwolenia”. Na przykład znane pytanie Czepca: „Cóż tam, panie, w polityce?” zostaje sparafrazowane przez Wujka, który pyta: „A jak tam w sztukach pięknych, w literaturze?… polityce?”. Zaś sama koncepcja teatru w teatrze jest znana z „Wyzwolenia”. Różewicz odwołuje się też do dramatu romantycznego, choć podobnie jak w przypadku tragedii antycznej jest to nawiązanie na zasadzie kontrastu. Kreacja Bohatera „Kartoteki” jest zaprzeczeniem koncepcji bohatera romantycznego. Konrad z „Dziadów” Mickiewicza to bohater aktywny, gotów cierpieć za miliony, przyświeca mu wzniosła idea, której pragnie poświęcić życie. Bohater Różewicza jest bierny i zniechęcony, oznajmia Chórowi: „Nic mi się nie chce” i leży przez większość czasu w łóżku. W innym miejscu nawiązuje do słów Konrada, mówiąc: „Ze słowami jest o wiele gorzej, niż nam się wydaje. Język kłamie myślom, rozumie pani”. Można też wskazać na mniej wyraźne aluzje, jak na przykład skojarzenie Gościa w Cyklistówce i Gościa w Kapeluszu z twórczością Kafki.