Sprawiedliwość społeczna - definicja, charakterystyka. Sprawiedliwość społeczna i jej uwarunkowania

Sprawiedliwość społeczna to pojęcie używane w nauce ekonomii, filozofii i prawie; wieloznaczne i kontrowersyjne. Ma zastosowanie w badaniu stosunków społecznych, głównie między instytucjami, ściśle związane z ideą równości, z kwestią statusu społecznego i materialnego. Za cel stawia sobie przyznanie każdemu należnych praw, które wynikają z systemu demokratycznego, budowanie świata bardziej sprawiedliwego z pomocą powołanych do tego instytucji. Potocznie, sprawiedliwość społeczną rozumie się jako coś, co się człowiekowi należy, za wykonaną pracę lub ze względu na jego szczególne położenie, za zasługi.

Idea sprawiedliwości, mimo iż wielokrotnie dyskutowana, nie doczekała się jednej powszechnej interpretacji. Jedna z nich, zaproponowana w latach 70. XX w. przez amerykańskiego filozofa politycznego Johna Rawlsa objaśnia sprawiedliwość społeczną z perspektywy dóbr, które, po pierwsze, jako podstawowe dobra i wolności powinny być prawnie zagwarantowane dla wszystkich po równo; po drugie, każdy winien mieć równe szanse w dostępie do stanowisk, które dają jakąkolwiek władzę nad ludźmi; po trzecie – nierówności społeczne możliwe i uprawnione są jedynie wówczas, gdy jednostkom w najtrudniejszej sytuacji pozwalają zapewnić lepsze warunki w dostępie do dóbr. 

Rola państwa polegać ma natomiast na nielekceważeniu tych zasad, bronieniu w razie zagrożenia ze strony trzeciej oraz zapewnieniu skutecznego funkcjonowania instytucji, które stoją na straży ich przestrzegania. 

Inne podejście, bardziej ogólne, do teorii sprawiedliwości społecznej bierze pod uwagę: 1) utylitaryzm, czyli taki podział, który służyć będzie jak największej liczbie osób; 2) proporcjonalność, czyli obdzielenie jednostek według istniejących między nimi różnic; 3) podział według dóbr, który opisał Rawls; 4) podział na tyle sprawiedliwy, by nie powodował zazdrości między obdzielonymi.

Faktycznie, każde z tych ujęć wydaje się jednak nie spełniać wszystkich nadziei pokładanych w realizacji sprawiedliwości społecznej. Stąd, niektórzy teoretycy (np. austriacki filozof F.A. von Hayek) całkowicie odrzucali ten rodzaj sprawiedliwości jako niejednoznaczny, a przez to niemożliwy do zdefiniowania i  realizacji.

Obecnie, kluczowe wydaje się rozstrzygnięcie pomiędzy podejściem liberalnym a głosem socjaldemokratycznym i – zbliżonym do niego (choć wynikającym z odmiennych założeń) –  nauczaniem Katolickiej Nauki Społecznej. 

Pierwsze, postuluje równą wolność jednostek, zapewnioną przez państwo, które strzeże jej przed brak ingerencji strony trzeciej, a przez to, pozwala każdemu swobodnie dysponować sobą i swoimi dobrami, swobodnie gospodarować i przez to osiągać pożądany poziom życia. Drugie, zwraca uwagę, że poza taką wolnością, konieczne jest również zapewnienie każdemu niezależności ekonomicznej, zagwarantowanie możliwości samodzielnego utrzymania się, należytego wynagrodzenia wysiłków i efektów pracy, docenienie własnej inicjatywy i przedsiębiorczości. 

W polskim prawie, idea sprawiedliwości pojawia się na kartach Konstytucji. Art. 2 tejże, mówi bowiem: „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”.