Religie monoteistyczne świata - powstanie i rozwój

Religie monoteistyczne rozwinęły się w społecznościach, które potrzebowały jedności, by przetrwać. Wielobóstwo było przyczyną sporów i waśni między ich wyznawcami, prowadziło do uwypuklania różnic, wynikających z różnych obrządków i systemów wartości. Tymczasem monoteizm jednoczył plemiona w narody.

Jednymi z najstarszych, wciąż praktykowanych, religii, które głoszą istnienie jednego Boga są judaizm i zaratusztrianizm. Obie tradycje przenikały się (zaratusztrianizm rozwijał się pierwotnie w Iranie), co widać w wyrosłym z judaizmu chrześcijaństwie i islamie: mesjanizm, ostatecznego sądu i rozliczenia ludzi z win i zasług, istnienie szatana – te idee leżały u podstaw nauczania Zaratusztry, który uważał, że jest jeden bóg – Ahura Mazda, Pan Dobra.

Judaizm, chrześcijaństwo i islam określa się wspólnym mianem religii abrahamicznych. Czerpiąc z tej samej tradycji i historii narodu żydowskiego, opierają się na podobnych wartościach, u podstaw których leży wiara w jednego Boga, twórcę świata, pana wszelkiego stworzenia. Za twórcę judaizmu uważa się Mojżesza, żyjącego w Egipcie ok. XIII w. p.n.e. Człowiek ten, według tradycji, zawarł przymierze z Bogiem, które manifestowało się w ofiarowanym ludziom prawie, określającym surowe nakazy i zakazy etyczne.

Judaistyczni prorocy zapowiadali nadejście mesjasza, który ostatecznie pojedna Naród Wybrany z Bogiem. Z tradycji tej narodziło się chrześcijaństwo, przypisujące rolę pomazańca Jezusowi z Nazaretu, nauczającym ok. I w. n.e. Jezus był jednym z wielu działających podówczas proroków, jednak jego męczeńska śmierć i piękne idee, które głosił (miłość bliźniego, zwłaszcza wroga, umiejętność wybaczania, pokora i skromność, ale i odwaga, by swoim życiem świadczyć o wielkości Boga) sprawiły, że pamięć o nim przetrwała stulecia.

Islam powstał między 570 a 632 r. n.e., za życia proroka Mahometa, nauczającego wojownicze plemiona Arabów. Niegdysiejszy kupiec doznał objawienia Boga, które legło u podstaw jego doktryny. Dyktowany przez niego Koran jest jedyną świętą księgą religii abrahamicznych, której autorem jest jej założyciel. Ani Mojżesz, ani Jezus nie zostawili po sobie spisanych świadectw. Islam głosi wielkość Boga, Allacha, a religijne życie jego wyznawców opiera się na pięciu filarach, czyli wskazaniach proroka Mahometa: wyznaniu wiary, modlitwie, jałmużnie na rzecz potrzebujących, poście (szczególnie w miesiącu ramadan) i hadżdż – pielgrzymce do Mekki, świętego miasta, leżącego w Arabii Saudyjskiej.

Podobnie jak chrześcijanie i Żydzi, muzułmanie winni być skromni i uczynni. Mimo, że prorok nie nawoływał do wojny z wyznawcami innych religii, należy pamiętać, iż nauczał on wojowniczych koczowników (to właśnie dzięki doktrynie stworzonej przez Mahometa doszło do zjednoczenia Arabów; Mahomet był więc nie tylko twórcą wielkiej religii, ale także mężem stanu), wśród których nauka o miłości i łagodności mogła wywołać co najwyżej zmieszanie.

Wszyscy wielcy przewodnicy duchowi dostosowywali treść i formę przekazu do poziomu słuchaczy. Mojżesz nauczał twardych ludzi pustyni, Jezus – głównie prostych robotników i rolników, zaś Mahomet – właśnie wojowników.

Inną wielką religią monoteistyczną jest hinduizm, choć tu sprawa jest nieco bardziej skomplikowana. Teologia hinduizmu, opartego na świętych pismach, Wedach, zakłada istnienie najwyższego boga, Brahmana. Jednocześnie, jest wiele innych odłamów hinduizmu, które za Boga uznają np. Wisznu, Śiwę lub Iśwarę. Są i takie nurty, wedle których każdy może czcić innego boga, nadając mu najrozmaitsze imię i dowolną postać – wszystko to nie jest ważne, bo wszystkie te wyobrażenia są manifestacją tej samej najwyższej Istoty, a każda wiara, byle była szczera i dobra, prowadzi do wyzwolenia od samsary – koła śmierci i ponownych narodzin. Oświecenie, ideał hinduistycznej postawy, jest wyjściem poza ten łańcuch przyczyn i skutków, prowadzącym do spokoju i pełni szczęścia. Z hinduizmu czerpią inne wielkie ideologie, np. buddyzm (który nie jest religią w rozumieniu ludzi Zachodu).

Wielkie idee, leżące u podstawy religii monoteistycznych, niewątpliwie wpływały na dzieje ludzkich cywilizacji. Jak zostało to już powiedziane, wiara w jednego, wspólnego dla jakiejś zbiorowości boga, była przyczynkiem do zapewnienia jedności.

Na kształt współczesnej Europy wpłynęło przede wszystkim rozwinięcie się chrześcijaństwa, które w ciągu pięciu wieków z religii prześladowanej przerodziło się w religię całego kontynentu. Kontaktu Europejczyków z przedstawicielami innych religii nie zawsze były łatwe (np. wyprawy krzyżowe, które ostatecznie pogrzebały nadzieje na współistnienie chrześcijan i muzułmanów, a także pogromy Żydów, np. w czasach hiszpańskiej inkwizycji). Tym bardziej jednak należy podkreślić wagę głoszonej ideologii.