Mieszczaństwo, miasta polskie w średniowieczu - przekształcenia sytuacji prawnej i społeczno-gospodarczej

Za czasów pierwszych Piastów w Polsce było około 20 grodów, w których dominowały budowle kamienne i drewniane. Za sprawą postępu, jaki dokonywał się w dziedzinie gospodarki – głównie rolnictwa, na ziemiach polskich rozpoczął się w XII wieku proces osadniczy, który zorganizował zakładanie miast i wsi na nowych zasadach. Było to konieczne, gdyż rozwój handlu powodował napływ ludności z terenów sąsiednich.

Już w wieku XII Polska pokryła się dosyć gęstą siecią osad targowych powiązanych nierzadko z handlem dalekosiężnym. Coraz częściej do osad przybywali rzemieślnicy, wobec których stosowano tzw. prawo gości – podlegali księciu i wójtowi. Spod działania miejscowego prawa wyjęci byli również osadnicy z krajów ościennych: Niemcy, Węgrzy czy Czesi. Rozrastające się miasto nie było więc jednolicie zorganizowane prawnie. Zmieniło się to dopiero wraz z przywilejami lokacyjnymi. Pierwsze akty nadania nowego statusu miastu i jego mieszkańcom miały miejsce na Śląsku.

Dopiero w połowie XIII wieku największe polskie miasta tj. Wrocław, Kraków, Poznań, otrzymały przywileje wzorowane na prawie magdeburskim. Lokacją zajmował się zasadźca, który inwestował swoje kapitały i poszukiwał kolonistów, którzy mieli przybywać na jego tereny. To on występował w roli pośrednika między panem i mieszkańcami oraz przyznawano mu znaczny i dobrze usytuowany teren. Osadnicy objęci byli tzw. wolnizną – okres wolny od płacenia świadczeń i czynszu. Miasta otrzymywały własne samorządy oraz mogły decydować o własnych prawach. W imię właściciela miasta (księcia, króla) władzę sprawował król. Z biegiem czasu wykształciły się również ławy miejskie i kolegialny sąd. Zmieniał się przestrzenny ład. W centrum znajdował się rynek z ratuszem, kramy kupieckie i kościół. Z rogów rynku odchodziły kolejne ulice. Całość terenu miejskiego otaczał obronny mur.

W następnych wiekach rozwój miast polskich miał charakter nierównomierny. Najwięcej powstawało ich na Śląsku i na Pomorzu. Wciąż bardzo mało było jednak miast dużych – dominowały małe miasta z niewielką liczbą mieszkańców.

Wiek XIV przyniósł progres w dziedzinie samorządów miejskich, wykształciły się bowiem rady miejskie, do których przeprowadzano wybory. Na podstawie ustalanego przez nie prawa działały lokalne sądy. Wciąż jednak miasta bardzo się od siebie różniły. Większość przybrała charakter połączonych osad rolniczych ze wspólnym targiem, tylko w nielicznych udało się budować szpitale, murowane kościoły i wyposażać w wodociągi i kanalizację. Tereny miejskie zamieszkane były, oprócz mieszczaństwa, również przez szlachtę, zwłaszcza tą, która nie posiadała rozległych włości. Do XV wieku olbrzymie znaczenie dla polskich osad mieli kupcy i rzemieślnicy przybyli z terenów niemieckich. Istotną rolę posiadali także Żydzi, którzy za sprawą udzielania pożyczek pod zastaw ziemi, stawali się właścicielami coraz większych terenów.

Na przełom wieków XIV i XV przypada okres szczególnego rozkwitu miast polskich. Powiększanie terenów miejskich dokonywało się w oparciu o rozbudowywanie przedmieść, wznoszono mury. Wymiana handlowa z Rusią, Śląskiem i Pomorzem gwarantowała szybki rozwój gospodarki miast polskich. Niezwykle istotne było również przesądzenie na mocy pokoju toruńskiego o przynależności do Polski kilku głównych miast pomorskich, na czele z Gdańskiem. Rewolucja cenowa, jaka dokonała się w wieku XV przyniosła niebywałe zyski miastom polskim zajmującym się eksportem zboża. Bogacili się zarówno mieszczanie, chłopstwo i szlachta. Ta ostatnia wykorzystując nabytą władze podjęła jednak działania mające zmniejszyć rolę konkurencji ze strony miast. Przeforsowany został przywilej piotrkowski (1496), który ograniczał chłopstwu możliwość migracji do miast, szlachta została zwolniona z płacenia ceł towarów własnych, a mieszczanie otrzymali zakaz nabywania ziemi.

Był to początek kryzysu, w jakie wpadły polskie miasta w wiekach następnych. Konsekwentnie prowadzona polityka antymieszczańska połączona z najazdami armii krajów ościennych doprowadziła miasta do upadku. Mieszczaństwo polskie nigdy nie miało takich możliwości rozwoju, jakimi cieszyć mogli się ludzie Zachodu.