Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana w Rzeczpospolitej

Włączenie ziem polsko-litewskich w ogólnoeuropejską wymianę towarową było związane z nowym zjawiskiem – gospodarczą aktywnością szlachty. W drugiej połowie XV w. folwark pańszczyźniany stał się podstawą jej nowego sposobu działania.

Folwark był gospodarstwem towarowym, nastawionym na zbyt swojej produkcji na rynku. Jego funkcjonowanie opierało się w przeważającej mierze na przymusowej pracy chłopów – pańszczyźnie. Folwarki powstawały w wyniku powiększania uprawianego obszaru ziemi pańskiej i zapewnienia mu siły roboczej. Do istniejącej od czasów średniowiecza rezerwy pańskiej dołączano role puste, tj. nie obsadzone przez chłopów, a które użytkowane były częściowo przez dwór, a częściowo przez społeczność wiejską. Do folwarku wcielano również wykupione gospodarstwa sołtysów, o czym mówił statut warcki z 1423 r.

Dla powstającego folwarku szczególną wartość miała praca chłopów, zwana pańszczyzną. Polegała ona na tym, że poddani wykonywali różnego typu obowiązki w gospodarstwie pana. Według umów lokacyjnych kmieć dzierżący jeden łan ziemi pańskiej zobowiązany był do odrabiania pańszczyzny kilka dni w roku. Właściciele ziemscy zwiększali od przełomu XV i XVI w. wymiar pańszczyzny tak dalece, że zaczęła ona być obliczana w stosunku tygodniowym, a nie rocznym. Konstytucja sejmowa z 1520 r. ujednoliciła wymiar pańszczyzny w dobrach ziemskich na co najmniej 1 dzień w tygodniu z łana chłopskiego. W ciągu następnego stulecia zwiekszano stopniowo dni pańszczyzny.

Produkcja folwarczna była nastawiona na uzyskanie dużego zysku ze sprzedaży zboża, bydła lub owiec. W folwarkach rozwijano ponadto własne potrzeby warzywnictwo, sądownictwo, zielarstwo, pszczelarstwo, hodowlę ryb itp. Budowano również browary, aby zaopatrzyć dwór i wieś w piwo. W końcu XV i XVI w. szlachta zaczęła egzekwować prawa, które ułatwiały rozwijanie gospodarki folwarcznej.

W 1496 r. sejm wydał statut, który przypominał, że we wsi może odejść tylko jeden kmieć w roku. Status miał na celu zapobieżenie masowemu przenoszeniu się chłopów do miast i szukaniu lepszego bytu. Opisane działanie gospodarki i akty prawne przesądziły o zmianie ustroju polskiej wsi z czynszowego na folwarczno-pańszczyźniany.