Statuty litewskie - I, II i III (1529-1588)

Polska i Litwa, mimo iż bezpośrednio ze sobą graniczące, przez lata rozwijały się w różnych kręgach kulturowych, co doskonale uwidoczniło się w momencie zjednoczenia obu państw przez dynastię Jagiellonów i w czasie podejmowanych wówczas inicjatyw unifikujących nowe, niezwykle rozległe państwo. Dodatkowo różnorodność ziem wchodzących w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego powodowała kolejne trudności. Na obszarze jednego państwa polsko-litewskiego występowało na przełomie w XV i XVI wieku bardzo wiele odmiennych praw zwyczajowych oraz separatystycznych przywilejów nadawanych przez kolejnych monarchów poszczególnym ziemiom.

W Królestwie Polskim pierwsza kodyfikacja prawa dokonała się w pierwszym dziesięcioleciu XVI wieku za sprawą inicjatywy Jana Łaskiego, dzięki czemu system prawno-społeczny w zachodniej części połączonego unią personalną organizmu państwowego został prowizorycznie ujednolicony. Natomiast w województwach wschodnich wciąż panował chaos prawny i nieścisłości w kwestii prawa zwyczajowego. Konieczność spisania i ujednolicenia praw na Litwie zauważył już Kazimierz Jagiellończyk, ale jego starania nie zostały uwieńczone oczekiwanym sukcesem. Wielkim krokiem naprzód w tej kwestii było powołanie do życia przez Zygmunta I Starego komisji prawniczej pod przewodnictwem kanclerza wielkiego litewskiego – Olbrachta Gasztołda.

Pierwszy owoc prac komisji gotowy był już w roku 1522, ale dopiero w roku 1529 został zatwierdzony i ogłoszony na sejmie w Wilnie. Był to tzw. I Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego, zwany również Kodeksem Gasztołda, i ujednolicał on sferę prawa zwyczajowego, rodzinnego i spadkowego, procesowego i sądowego, cywilnego, karnego, itp. Składał się w sumie z 13 rozdziałów, czyli 282 artykułów. Został napisany pierwotnie w języku ruskim, ale w roku 1530 doczekał się przekładu łacińskiego, a dwa lata później także polskiego. Jego wprowadzenie w życie oznaczało kres obowiązywania partykularnych przywilejów ziemskich, wszystkie zostały ujednolicone; podobnie zresztą jak zobowiązania książęce, które jednak zachowały swą ważność. Ustalono skład osobowy i kompetencje najważniejszych organów państwowych, a także wprowadzono (wzorem Polski) nietykalność osobistą i majątkową szlachty.

Jednak bojarzy litewscy konsekwentnie dążyli do pełnego zrównania swoich przywilejów z prawami polskimi i uznali, że wprowadzona w roku 1529 kodyfikacja jest niewystarczająca. Król Zygmunt August w roku 1551 powołał kolejną komisję, która miała zająć się nowelizacją I Statutu i składała się z 5 katolików i 5 prawosławnych prawników. Nie zdołała ona osiągnąć postawionego przed nią celu, więc została zastąpiona przez inną komisję (1558). Prace nad II Statutem Litewskim zakończono w roku 1564, a formalnie uzyskał on moc prawną w dniu 1. lipca 1566, kiedy to król wydał specjalny przywilej. Nowy kodeks składał się z 368 artykułów w 14 rozdziałach i potwierdzał dominującą pozycję Wielkiego Księcia na Litwie, ale jednocześnie wyraźnie ograniczał jego kompetencje. Na mocy jego postanowień władza sądownicza przeszła w ręce szlachty (sądy ziemskie i podkomorskie).

III Statut dla Litwy został wydany już po unii lubelskiej z roku 1569, a jego nadrzędnym celem było zbliżenie obu systemów polityczno-prawnych zgodnie z jej postanowieniami. Komisja unifikacyjna w trakcie swojej pracy wydała tzw. III Statut Litewski, który został ostatecznie zatwierdzony na sejmie koronacyjnym w roku 1588 i potwierdzał pełną odrębność prawną Litwy, ale w kilku przypadkach odwoływał się do prawa koronnego. Wprowadzał ponadto szereg zmian w prawie sądowym i procesowym, a najważniejszymi z nich były m.in. wprowadzenie powszechnej kary śmierci oraz prawo do wyznaczenia swojego zastępcy na czas procesu.