Organizacje spiskowe na ziemiach polskich po powstaniu listopadowym

Upadek powstania listopadowego z lat 1830-1831 wcale nie przekreślił w narodzie polskim marzeń o odrodzeniu ojczyzny. Wręcz przeciwnie, one wciąż trwały i rozwijały się w duchu bitnego narodu. Jednakże idee te musiały się rozwijać przede wszystkim w sposób tajny, by nie ostrzec przeciwników, nie dać im szansy na przygotowanie się do przyszłej sytuacji, którą pragnęły rozwinąć wspomniane tajne organizacje. Pośród tych ruchów był m.in. Związek Węglarzy Polskich, Stowarzyszenie Ludu Polskiego, Komitet Poznański, Związek Narodu Polskiego, Związek Chłopski, czy też Związek Plebejuszy. I to właśnie o nich chciałbym poniżej nieco opowiedzieć.

Wspomniany w pierwszej kolejności Związek Węglarzy Polskich był tajną polityczną organizacją węglarską, którą założyli w Galicji emisariusze z Francji i miejscowi działacze, tacy jak K. Borkowski, czy też J. Zaliwski. Związek ten powołano do życia w roku 1833, jednak już w 1834 działał on pod nazwą Węglarstwo Polskie. Pośród jego celów działalności należy wymienić m.in. przygotowanie powstania narodowego, które swym zasięgiem miało objąć wszystkie trzy zabory. W tym celu prowadził on agitację pośród ziemiaństwa, a dążył także do objęcia pod swe wpływy mieszczaństwo oraz chłopów. Ideę działalności Związku Węglarzy Polskich wiąże się przede wszystkim z Młodą Polską. Związek ten organizacyjnie podlegał innym, podobnym sobie organizacjom karbonarskim we Francji, od których dyrektyw był zależny, i od których pragnął się uniezależnić. Ostatecznie w roku 1834 doszło do aresztowań, które osłabiły aktywność organizacji, a następnie większość jej dotychczasowych członków postanowiło przejść w ramy Stowarzyszenia Ludu Polskiego.

Stowarzyszenie Ludu Polskiego, będące inicjatywą Szymona Konarskiego, Leona Zaleskiego i Alfreda Zaleskiego, powstało 21 lipca 1835 roku. Podobnie jak u swojego poprzednika, tak i tutaj członkowie dążyli do odbudowy rozbitego państwa polskiego, która miała się odbyć poprzez powstanie narodowe, którego uczestnikami miały być wszystkie stany społeczne. W swych ideach posuwano się dalej - odrodzona Polska miała być nie tylko wolna, ale i równa dla wszystkich obywateli, oparta na zasadach braterstwa, władze miały pochodzić z powszechnych wyborów, miało w nim także nastąpić uwłaszczenie chłopów. Stowarzyszenie Ludu Polskiego działało przede wszystkim na terenie Galicji i Krakowa (choć posiadała również swoją filię w Warszawie, czy też sieć konspiracyjną na Ukrainie oraz na Litwie), toteż po zajęciu Wolnego Miasta Krakowa przez wojska austriackie, co nastąpiło w roku 1836, główna siedziba władzy naczelnej organizacji przeniosła się do Lwowa i wówczas to w elitach organizacji nastąpił rozłam. Radykalni działacze utworzyli Konfederację Powszechną Narodu Polskiego, natomiast liberalny odłam zaprzestał swej działalności w roku 1837. Ostatecznie działalność Stowarzyszenia Ludu Polskiego zakończona została po aresztowaniach, jakie miały miejsce na Litwie oraz w Królestwie w roku 1838, a także w Galicji w roku 1841.

Inną ciekawą organizacją był zawiązany w Poznaniu 20 marca 1848 Komitet Narodowy Poznański, który był władzą zwierzchnią powstania wielkopolskiego. Inicjatorem powołania do życia owej organizacji był W. Stefański. Komitet Narodowy Poznański dążył do nadania Księstwu Poznańskiemu szerokiej autonomii w ramach działań pokojowych, stąd też wysłano do Berlina prośbę o spolszczenie administracji oraz utworzenie korpusu wojskowego składającego się z Polaków. Z drugiej zaś strony w ramach Komitetu Narodowego Poznańskiego działał również odłam (lewicowy), który dążył do walki zbrojnej. Złożono liczne obietnice uwłaszczenia chłopów na ziemiach polskich, na których jeszcze panowała pańszczyzna, zapowiedziano także umorzenie czynszów oraz nadział ziem dla osób bezrolnych, które wezmą udział w działaniach powstańczych. Rozłam pomiędzy lewicą a prawicą doprowadził do rozdzielenia się tych pierwszych i działania w ramach własnych struktur. Członkowie, którzy pozostali w Komitecie Narodowym Poznańskim zdecydowali o jego rozwiązaniu.

Interesującą organizacją był także Związek Narodu Polskiego (czasem zwany Związkiem Narodowym Polskim), który powstał w Warszawie w roku 1839. Do życia powołał go Wincenty Mazurkiewicz, tj. emisariusz Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. W organizacji tej dominowali lewicowcy utopijni, tacy jak Edward Dembowski czy Henryk Kamieński i dążyli oni do jak najszybszego wywołania wybuchu powstania narodowego, które miało być połączone ze społeczną rewolucją, która za cel miała obrać sobie wyzwolenie ludu (wybuch powstania planowano na rok 1844). Henryk Kamieński wierzył, że rewolucyjnym duchem uda się natchnąć lud rosyjski, co miał zainicjować międzynarodowy zryw ludowy przeciwko caratowi. Związek Narodu Polskiego działał głównie w miastach, przede wszystkim w Warszawie, a także Lublinie. ZNP skupiał przy tym dość szerokie rzesze inteligencji oraz rzemieślników. Ostatecznie jednak policja carska zdołała zdekonspirować i rozbić organizację w roku 1843, choć w pewnych szczątkowych formach zdołała ona przetrwać aż do roku 1850.

Obok Związku Narodu Polskiego działał także Związek Chłopski, który opierał się przede wszystkim o charyzmę księdza Piotra Ściegiennego (stąd też nazywa się go czasem Związkiem Ściegiennego, bądź też spiskiem księdza Piotra Ściegiennego). Warto zauważyć, iż wspomniany Piotr Ściegienny współpracował także ze Związkiem Narodu Polskiego, ze względu na zainteresowanie tej organizacji sprawami chłopskimi. Związek Chłopski działał przede wszystkim na Lubelszczyźnie oraz Kielecczyźnie, a jego zadaniem było wywołanie powstania chłopskiego, które miało doprowadzić do odzyskania przez Polskę niepodległości, a zarazem poprawy losu pańszczyźnianych chłopów. Wspierał ich także kler oraz małomiasteczkowa inteligencja. W związku z aresztowaniem Piotra Ściegiennego w roku 1844 (właściwie tuż przed wybuchem powstania) i częściową dekonspiracją Związku Chłopskiego, musiał on wreszcie zaprzestać swej działalności.

Ostatnią organizacją konspiracyjną, o której chcę wspomnieć to Związek Plebejuszy. Założył go w Poznaniu w roku 1842 Walenty Stefański, księgarz. Ta organizacja skupiająca w swych ramach przede wszystkim rzemieślników, czeladników oraz młodzież nawoływała do powstania ludowego, a wraz z powstaniem zniesienia własności prywatnej na czas jego trwania, sprawiedliwego podziału dóbr, zniesienia podziału stanowego oraz wreszcie przyznania prawa do pracy. Swymi wpływami Związek Plebejuszy sięgał nie tylko po Wielkopolskę, na której czuł się najsilniejszy, ale i po Pomorze i Górny Śląsk. Utrzymywał także kontakty z Galicją oraz Królestwem Polskim. Organizacja ta zaprzestała swej działalności wraz z aresztowaniami jej najważniejszych działaczy takich jak W. Stefański (i 40 innych ważnych członków).