Styl romański - architektura romańska w Polsce. Charakterystyka

Architektoniczny styl romański w Polsce pełni bardzo ważną rolę historyczną, bowiem jego pojawienie się oraz rozkwit zbiegły się w czasie z początkiem kształtowania się polskiej państwowości. Przełom X i XI wieku to na ziemiach polski okres, kiedy swój średniowieczny kształt przybrało piastowskie Królestwo Polskie, a budowle z tego okresu są doskonałym świadectwem tamtych czasów.

Architektura romańska w Polsce rozwinęła się najpełniej w okresie od panowania króla Kazimierza Odnowiciela, czyli od połowy XI wieku do końca okresu rozbicia dzielnicowego w drugiej połowie wieku XIII. Styl romański ukształtował się na ziemiach polskich głównie pod wpływem przybyłych z zachodu uczonych oraz duchownych z Włoch, Francji oraz Niemiec, a także dzięki sprowadzeniu zakonów o międzynarodowym zasięgu tj. cystersi. Podstawowym budulcem dla wszystkich polskich średniowiecznych obiektów, zarówno świeckich jak i sakralnych, w stylu romańskim był (podobnie jak w Europie Zachodniej) kamień - dopiero pod koniec XII wieku na Śląsku rozpowszechniła się gliniana cegła. Cechy charakterystyczne polskiego budownictwa w stylu romańskim pozostały niemal tożsame z wzorcami zachodnioeuropejskimi, tzn. budynki przypominały swoim kształtem proste bryły geometryczne oraz miały monumentalny, determinowany funkcjami obronnymi, charakter i surowy wygląd zewnętrzny.

Do najpowszechniejszych zabytków romańskich na ziemiach polskich zaliczyć trzeba na pewno: kościoły i bazyliki, nieco skromniejsze rotundy oraz opactwa zakonne.

Kościoły romańskie były najczęściej jednonawowe, bazyliki posiadały już natomiast trzy nawy, a zróżnicowana liczba lub całkowity brak wież świadczy poniekąd o dużej dowolności w romańskim budownictwie na ziemiach polskich. Wśród całej masy zabytków z tego okresu, wymienić należy co najmniej kilka: Kościół św. Idziego we Wrocławiu, Kościół Narodzenia NMP w Tulcach, Kościół św. Wojciech na rynku w Krakowie, Katedra na Wawelu czy Kolegiata Świętych Piotra i Pawła w Kruszwicy.

Rotundy były także budowlami o charakterze sakralnym, ale posiadały ewidentnie układ centralny oraz budowane były na planie koła i przykrywane często kopułą. Najciekawszymi przykładami tego typu budowli w Polsce są m. in. Rotunda św. Gotarda w Strzelinie i Kaplica zamkowa w Legnicy.

Do czasów współczesnych zachowała się także duża liczba opactw, zbudowanych w średniowieczu według wzorców stylu romańskiego. Najwięcej budowli tego typu wznieśli na swój użytek cystersi, którzy w zależności od regionu, z którego zostali sprowadzeni do Polski (Burgundia, Niemcy), wznosili opactwa, różniące się pomiędzy sobą pewnymi szczegółami. Oto kilka przykładów opactw cystersów na ziemiach polskich: Archiopactwo w Jędrzejowie oraz Opactwa w  Wąchocku, Lubiążu czy Mogile pod Krakowem. Także benedyktyni pozostawili po sobie kilka zasługujących na uwagę romańskich zabytków architektonicznych, wśród nich są m. in. Opactwa w Tyńcu i Mogilnie oraz Kolegiata NMP w Tumnie.