„Lament świętokrzyski” - opracowanie utworu

Utwór znany jest również pod nazwą „Żale Matki Boskiej pod krzyżem” lub „Posłuchajcie bracia miła” i należy do najstarszych zabytków języka polskiego. Pochodzi z XV wieku i jest po „Bogurodzicy” najpiękniejszą i najbardziej kunsztowną pieśnią okresu staropolskiego.
   
Utwór składa się z siedmiu strof i jest w całości apostrofą Matki Jezusa – Maryi. Matka Boska będąca podmiotem lirycznym wiersza przeżywa wielki żal i smutek z powodu losu jej najdroższego syna, który został przybity do krzyża w Wielki Piątek, po odbyciu drogi krzyżowej. Chce by ludzie bez względu na wiek zrozumieli jej tragedię, ponieważ straciła jedyne dziecko, jakie miała. Maryja przybliża okrutny obraz, jakiego była świadkiem, przedstawiający wielkie cierpienie wywołane katuszami, jakich doświadczył podczas swej ostatniej drogi Chrystus. 

Matka Boska zwraca się również w apostrofie do swego syna, którego bezwładne ciało wisi na krzyżu, a ona nie może zrobić nic, by mu pomóc i ulżyć w męce. Zwracając się do archanioła Gabriela, pamiętając o jego słowach podczas zwiastowania, kiedy przepowiadał jej wielką miłość i radość z dziecka, które miało przyjść na świat, a stworzone przez Boga w sposób niepokalany. Ale tę wielką radość zastąpiło wielkie strapienie, bo ta, która urodziła, wychowała i kochała syna przez całe życie, doczekała jego męczarni, a później haniebnego przybicia do krzyża niczym zbrodniarza. To był dla niej tak wielki cios, że stała się obojętna na swą własną egzystencję.

Zwraca się również do innych matek, które powinny prosić Boga o to, by nigdy nie spotkał ich podobny los, ponieważ jest to największy ciężar dla serca matczynego. Jej żal jest podwójnie silny, ponieważ nie tylko traci swe jedynie, ukochane dziecko i patrzeć musi na jego tragedię, ale i zdaje sobie sprawę z jego niewinności i niesłusznego wyroku, jaki został na niego wydany. Wie, że już nie będzie więcej dla nikogo matką, a jedyny syn odejdzie na zawsze i zostawi ją pogrążoną w nieludzkim smutku i goryczy.