Henryk Sienkiewicz „Ogniem i mieczem” - opracowanie lektury

„Ogniem i mieczem” to pierwsza część Sienkiewiczowskiej Trylogii czyli cyklu powieści historycznych osadzonych w XVII-wiecznej Rzeczpospolitej. Dzieło to przenosi nas w okres powstania Chmielnickiego, a jego akcja trwa przez niemal 4 lata, na co mogą wskazywać następujące wydarzenia historyczne – ucieczka Chmielnickiego na Sicz (koniec 1647 r.) oraz kończąca dzieło bitwa pod Beresteczkiem (czerwiec 1651 r.). Miejscem, w którym rozgrywają się opisywane wydarzenia są głównie ziemie kresowe Rzeczpospolitej, choć przenosi się także w jej ówczesne centrum (Warszawa, Zamość).

Całą fabułę utworu można podzielić na dwa, nieustannie splatające się ze sobą wątki: historyczny i miłosny. Pierwszy jest związany z autentycznymi wydarzeniami, mającymi miejsce podczas powstania Chmielnickiego. Wspomniane zostają nie tylko bitwy (Żółte Wody, Korsuń, Beresteczko, oblężenie Zbaraża), ale także sytuacje pozbawione charakteru militarnego (elekcja Jana Kazimierza, negocjacje w Perejasławiu). W tych realiach rozwija się wątek miłosny, który dotyczy trójki bohaterów. Zamieszkująca majątek w Rozłogach Helena Kurcewiczówna została obiecana przez ciotkę Jurko Bohunowi – kozackiemu pułkownikowi. Jednak Helena nie darzyła uczuciem tego mężczyzny, jej serce znacznie mocniej skłaniało się ku postaci Jana Skrzetuskiego – porucznika służącego u Jaremy Wiśniowieckiego. Jak można się domyślać – hardy i butny Kozak nie chciał dać za wygraną. Najpierw, za złamanie obietnicy, powziął krwawą zemstę na rodzinie ukochanej, a później starał się zrobić wszystko, by uniemożliwić Helenie i Skrzetuskiemu szczęśliwe życie.

Narrację w „Ogniem i mieczem” prowadzi anonimowa, wszechwiedząca postać. Jej komentarze znacznie częściej dotyczą wydarzeń niż postaw poszczególnych bohaterów. Bardzo mocną stroną dzieła jest bogata stylizacja językowa. Wśród postaci występujących na kartach powieści pojawiają się przedstawiciele różnych narodowości. Autor wprowadził bardzo wyraźne rozróżnienie między językiem ich wypowiedzi – np. mowa kozacza znacznie różni się od mowy polskiej. Zabieg ten nie tylko dodaje dziełu wiarygodności, ale także urozmaica tekst, co wpływa na odbiór powieści Henryka Sienkiewicza.

Bohaterowie „Ogniem i mieczem” są niezwykle różnorodni. Odbiorcy dane jest poznać wiele postaci, które reprezentują zupełnie odmienne postawy, zarówno względem spraw politycznych, jak i prywatnych, codziennych. Największą sympatię może budzić „grupa rycerska”. Składa się ona z osób takich, jak: Jan Skrzetuski, Michał Wołodyjowski, Longinus Podbipięta. Każdy z nich różni się pod względem cech indywidualnych, jednak wszyscy poświęcają swoje życie ojczyźnie i postanawiają heroicznie służyć jej dobru. Nieco innym typem bohatera jest Zagłoba – typowy szlachcic, szczególnie rozmiłowany w suto zakrapianych ucztach. To postać nieco tchórzliwa, ale potrafiąca, gdy nadchodzi taka konieczność, wziąć sprawy w swoje ręce. Woli posługiwać się rozumem niż szablą, jednakże udowadnia też, że umiejętność władania bronią białą nie jest mu obca. Do tego zestawienia można dołączyć także Bohuna – tajemniczą postać kozackiego watażki – oraz wielu innych bohaterów (np. Rzędziana – sługę Skrzetuskiego, dla którego przeżycie walki stanowi zawsze największą nagrodę).

Bardzo ważną rolę w „Ogniem i mieczem” odgrywają władcy i dowódcy. Nieco na uboczu znajdują się polscy królowie oraz chan krymski, a na pierwszy plan wysuwa się dwóch przywódców biorących udział w walkach – Jeremi Wiśniowiecki i Bogdan Chmielnicki. Naczelnik kozackiego powstania jest postacią przedstawioną w świetle negatywnym. Chociaż odznacza się honorem (odwdzięczył się Skrzetuskiemu za uratowanie życia), to dominują w nim cechy negatywne. Przede wszystkim sprawia wrażenie człowieka nieokrzesanego, nieco zdziczałego. W działaniach często kieruje się zasadą korzyści własnej, a w pewnym momencie zdaje się tracić panowanie nad swoimi podwładnymi. Zupełnym przeciwieństwem jest dla niego książę Wiśniowiecki. To mężczyzna surowy i bezlitosny, ale mający pełną świadomość swoich działań. Sienkiewicz pisze, że to dzięki niemu ziemie kresowe stały się żyzne i bogate w plony. Bardzo ważną cechą, którą można mu przypisać jest  charyzma. Jego imię budzi respekt, a poddani mu żołnierze są gotowi pójść za nim w ogień.

„Ogniem i mieczem” to pierwsze dzieło Henryka Sienkiewicza, które autor napisał „ku pokrzepieniu serc”. Nie odnajdziemy tutaj tak bogatej panoramy społeczeństwa jak w „Potopie”, za to jest tu znacznie więcej krwawych potyczek i niezwykłych wydarzeń. Napięcie rodzą nie tylko kolejne starcia militarne, ale wprowadza je także postać Horpyny – wiedźmy mieszkającej w Czarcim Jarze. Tajemniczy charakter ma także przyroda. Już sam początek dzieła wprowadza informacje o dziwnych wydarzeniach, mających miejsce w 1647 r. Rozległe pola zroszone są krwią, przemierzają je dziwne postaci. Ziemie kresowe są miejscem niezwykłym, złowrogim i niegościnnym dla Polaków.

Jak już zostało wspomniane wcześniej – Sienkiewicz napisał „Ogniem i mieczem”,  by podnieść nastroje społeczne i dodać ludziom otuchy. W ten właśnie sposób można interpretować pojawiające się w powieści postaci i wydarzenia. Po stronie heroicznych Polaków mamy szlachetnych i mężnych żołnierzy – Wołodyjowskiego, Podbipiętę, Skrzetuskiego. Na czele armii stoi wspaniały władca – Jeremi Wiśniowiecki – postać charyzmatyczna, odważna i budząca lęk przeciwnika. Po drugiej stronie znajduje się grupa niebezpiecznej i zdziczałej hołoty. To ludzie nieokrzesani, niepoddający się żadnej władzy, lubujący się w grabieżach i mordach. Nawet przyroda nie sprzyja Polakom – rozległe stepy stanowią bezpieczne schronienie dla doskonale znających je Kozaków. Jednak ostateczne zwycięstwo, chociaż nie bez przeszkód, jest po stronie Polaków. „Ogniem  i mieczem”, mimo nieścisłości w przekazie faktów, jakich dopuścił się autor, jest powrotem do historii, który ma na celu przypomnieć rozbitemu społeczeństwu czasy świetności i wlać w ludzkie serca nadzieję.