Obraz wsi - „Żywot człowieka poczciwego” Mikołaja Reja

Mikołaj Rej w „Żywocie człowieka poczciwego” odwołuje się do znanego w literaturze motywu Arkadii. Przedstawiając polską wieś i życie ziemianina, tworzy obraz sielskiej krainy, dającej człowiekowi poczucie szczęścia i spełnienia. Przyroda jest źródłem piękna, a jednocześnie zapewnia dostatek. Wiejskie życie toczy się w pełnej harmonii, zgodnie z Boskimi prawami. Praca uszlachetnia i wzbogaca. Z drugiej zaś strony - opis wiejskiego życia zawiera wiele elementów realistycznych. Rej pisze o znanych sobie pracach z drobiazgowością prawdziwego gospodarza.

Sielanki powstawały już w starożytności, ukazywały życie pasterzy jako pasmo wiecznego szczęścia, było ono pełne łagodności i przyjemnych zajęć. Mit o złotym wieku inspirował do poszukiwania takich „wysp szczęśliwych” na ziemi. Oczywiście wyobrażenie o niezmąconym szczęściu wiejskiego, prostego życia niewiele miało wspólnego z rzeczywistością, rodziło się raczej w opozycji do pełnego intryg życia politycznego. W epoce renesansu, głównie za sprawą dzieł Wergiliusza, odżył mit o kranie szczęśliwości. W literaturze polskiej powstaje „Pieśń świętojańska o Sobótce”, „Na lipę” Jana Kochanowskiego, a także „Żywot człowieka poczciwego” Mikołaja Reja.

Uprawa ziemi była zajęciem dochodowym, a życie ziemianina wydawało się proste i dostatnie. Jednak utwór Reja nie stara się przekonać czytelnika, że uprawa roli to zajęcie beztroskie. Prowadzenie gospodarstwa wymaga sporo pracy, dbałości i wiedzy. Gospodarz ma wiele obowiązków, każdy dzień spędza pracowicie doglądając wszelkich spraw - uprawy pola, sadzenia warzyw i obrządku zwierząt hodowlanych. Ta praca daje mu jednak niepowtarzalną radość. Pozwala cieszyć się obcowaniem z naturą, przynosi pożytek i dostatnie życie.

Przyroda wyznacza rytm prac. Dzięki niej życie człowieka odbywa się w harmonii. Jest czas na pracę i na odpoczynek. Życie ludzkie jest wpisane w prawa natury. Podobnie jak pory roku określają prace na roli, tak dojrzewanie człowieka wyznacza mu nowe zadania i cele. Następstwo dni i nocy wyznacza czas pracy i odpoczynku. Podobnie jak w przyrodzie panuje hierarchia, tak wśród ludzi panuje porządek społeczny. Piękno natury dostarcza wrażeń estetycznych, a uprawa roli zaspokaja potrzeby ciała. Natura to dobro i piękno. „Człowiek poczciwy” wie, jak współżyć z przyrodą, potrafi uprawiać rośliny i hodować zwierzęta. Dzięki temu jego spiżarnie jesienią wypełniają się po brzegi. Pola dają mu obfitość zbóż, ogrody dostarczają warzyw, w sadach dojrzewają owoce, ponadto gospodarz wybiera miód, poluje na dzikie zwierzęta, łowi ryby. Wszystko to jest darem od Boga i owocem ludzkiej pracy.

Życie na wsi jest radosne, ale nie bezczynne. Praca nie jest karą za grzech pierworodny. To raczej droga do szlachetności. Szlachcic sam ma wiele obowiązków, jego rolą jest planowanie i zarządzanie, to on wyznacza prace chłopom, dogląda całego majątku i dba o potrzeby wszystkich. Jako człowiek uczciwy i sprawiedliwy docenia i szanuje pracę innych. Wyznacza więc obowiązki odpowiedzialnie, zachęca chłopów do wydajnej pracy, nie zmusza ich do nadludzkiego wysiłku, by i oni czerpali z pracy przyjemność.

Ziemianin ma też liczne rozrywki, takie jak polowania, spotkania z sąsiadami, smaczne jedzenie. Wszystkiego używa jednak z umiarem. Jego ziemia dostarcza mu wszystkiego, co potrzebne do życia, dlatego nie zazdrości innym bogactw ani zaszczytów. Dla niego największym skarbem jest uczciwe życie, które pozwala mu ze spokojem pogodzić się ze śmiercią.

Obraz wsi jest u Reja niewątpliwie wyidealizowany - „Żywot człowieka poczciwego” ma ukazywać ideał ziemianina, nie ma więc w nim miejsca na krytykę stosunków społecznych, obraz klęsk czy realistyczne ukazanie sytuacji ciemiężonych chłopów. Realizm pojawia się jednak w opisie prac gospodarczych. Rej chętnie przywołuje szczegóły, z wielką dokładnością przedstawiając na przykład sadzenie winogron:

„Dostawszy gałęzi winnych, ukopawszy dołek, nasypawszy gnoju drobnego a trzaskowiska, położywszy dwie gałązce na krzyż, środek onych gałązek wtłoczywszy w on dołek, nadobnie onąż ziemią przyłożysz, a końce ku górze wypuścisz; tedy się to barzo snadnie przyjmie. Także też tam chwastu strzeż, boć ten każdą rzecz zagłuszy. Potym, kiedy się rozroście, niepotrzebne gałązki i liście, gdzie go wiele, obrzynaj, bo także też to wilgotność wyciąga która miała gronka urościć, jako i chwast około szczepów”.