Orientalizm w „Sonetach krymskich” oraz innych utworach romantycznych. Przykłady oraz znaczenie

Geneza terminu „orientalizm” ma swoje źródło w języku łacińskim. Słowo „orientalis” znaczy „wschodni”. To fascynacja życiem, kulturą oraz przyrodą Dalekiego i Bliskiego Wschodu. Artyści wielokrotnie czerpali inspiracje z kultury arabskiej, hinduskiej, tureckiej, perskiej oraz chińskiej. Zapożyczenia z kultury wschodu pojawiły się już w starożytności. Jednakże największa ekspansja orientu przypada na epokę romantyzmu. Twórcy tego okresu cenili w oriencie tajemniczość, niepowtarzalność, bogactwo oraz unikatowość. Egzotyczny świat wschodu dodawał powieściom romantycznym niezwykłości oraz wyjątkowości.

„Sonety krymskie” Mickiewicza powstały dzięki podróży po Półwyspie Krymskim, którą odbył poeta. Podczas swojej wędrówki miał okazję zwiedzić wiele pięknych miast, zaznajomić się z architekturą wschodu, podziwiać malowniczy krajobraz oraz poznać kulturę i obyczaje mieszkańców Krymu. Ta niesamowita podróż stała się inspiracją do napisania cyklu osiemnastu sonetów, w których autor odmalował piękno całego Półwyspu Krymskiego.

Sonetem otwierającym zbiór są „Stepy akermańskie”. Podmiot liryczny opisuje w nim swoją podróż na Krym przez równiny nad Dniestrem. Podróżnikowi zapiera dech w piersiach na widok wielkiej powierzchni stepów. Porównuje je do oceanu, a swoją wyprawę do rejsu:

„Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu,
Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi,
Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi,
Omijam koralowe ostrowy burzanu.”

Podmiot liryczny opisuje piękno tego miejsca, tajemniczość, spokój, który odkrył w ciszy panującej na stepach. W takim miejscu człowiek może poczuć się zagubiony i samotny.
W sonetach morskich „Cisza Morska”, „Żegluga” i „Burza”, zobrazowana jest zmienność natury. Początkowo morze jest spokojne i ciche:

„Cichymi gra piersiami rozjaśniona woda;
Jak marząca o szczęściu narzeczona młoda
Zbudzi się, aby westchnąć, i wnet znowu uśnie.”

W trzecim sonecie morskim, przeczucia podmiotu lirycznego sprawdzają się, rozpoczyna się sztorm. Opis żywiołu jest bardzo realistyczny. Liczne środki stylistyczne, takie jak: onomatopeje („ryk wód”, „szum zawiei”), epitety („złowieszcze jęki”) oraz porównania („fale niczym mokre góry, wznoszące się piętrami z morskiego odmętu”) budują dramaturgię sytuacji oraz obrazują potęgę żywiołu.
 
W sonecie „Bakczysaraj” autor przenosi czytelnika do dawnej stolicy chanów krymskich. Miasto jest opuszczone, ściany są puste, jedyne żywe stworzenia to gady i żmije. Mimo to miasto zachowało swoje piękno i niepowtarzalność. Podmiot liryczny zwraca uwagę na fontannę, jedyną rzecz, która przetrwała w mieście. Jest ona źródłem miłości i życia. Prawdopodobnie kochankowie przysięgali sobie przy niej miłość na wieki. Uczucie przeminęło, a źródło nadal płynie. Paradoks ukazanej sytuacji polega na tym, że to co miało być wieczne, przeminęło, a to co miało przeminąć, nadal trwa.

W sonetach „Czatyrdach” oraz „Droga nad przepaścią w Czufut-Kale”, Mickiewicz podkreśla piękno egzotycznej przyrody Krymu. Wśród jego mieszkańców krążą przeróżne, często przerażające historie. Dzieje się zło, ludzie odchodzą, miasta stają się ruinami, natomiast góry pozostają niewzruszone. Ludzie czują wobec nich szacunek oraz podziw. Mirza oprowadzając pielgrzyma nad przepaścią w Czufut- Kale, odczuwa do tego miejsca wielki podziw. Nazywa je głębiną, studnią Al-Kairu, dnem morza oraz otchłanią chaosu. Przyroda krymska jest piękna i zachwycająca, ale jednocześnie mroczna i przerażająca.

Autorem dla którego orientalizm, a szczególnie kultura turecka, były wielką inspiracją, był Georg Byron. W „Giaurze” dostrzec można wiele elementów kultury wschodu. Bohater o nikomu nieznanym imieniu przybywa do Grecji, znajdującej się pod panowaniem Turcji. Ponieważ jest poganinem, muzułmanie nazywają do Giaurem, czyli niewiernym. Byron w malowniczy i ciekawy sposób przedstawił przyrodę oraz egzotyczną kulturę muzułmanów:

„Tam na skal wierzchołku, u ścieku
pomników błyszczy się róża, sułtanka słowików”.

Rygorystycznie przestrzegający praw świętej księgi muzułmanie, budzą w głównym bohaterze bunt. Giaur odrzuca normy zachowania przez nich przyjęte. Zakochując się w Leili, pierwszej żonie Hassana, czym skazuje ją na śmierć. Kobieta za swoją niewierność zostaje utopiona w morzu.

Zwyczaje religijne przedstawione w powieści to kolejny przejaw inspiracji orientalizmem. Byron w szczegółowy sposób opisuje przejście ze świata żywych, do świata umarłych. Hassan po śmierci musi przebyć wąski most, pod którym rozciąga się otchłań piekielna. Od ilości i ciężaru grzechów zależy, czy dusza dojdzie do świata zmarłych, czy zostanie porwana do piekieł.

Autor umiejętnie wplata w wypowiedzi bohaterów typowe dla kultury tureckiej wyrazy (basza, salem wasaj, amir). Głównego bohatera charakteryzuje tajemniczość. Życiorys Giaura jest czytelnikowi nieznany. Nie wiemy o nim nic, jak się nazywa, skąd pochodzi, ile ma lat, jakie są jego korzenie. Jedyną wzmianką na temat przeszłości bohatera jest wiadomość o tym, że ma on szlachetne pochodzenie i jest człowiekiem o wielkim intelekcie. Aura tajemniczości wokół Giaura powoduje, że staje się on ciekawszy, intryguje.

Zarówno w powieści Byrona, jak też w sonetach krymskich Mickiewicza, można dopatrzeć się inspiracji autorami orientalnymi. Tajemniczość Giaura oraz podmiotu lirycznego w sonetach, barwne opisy przyrody, warstwa językowa oraz egzotyczna i oryginalna kultura są wyrazem fascynacji wschodem obu romantyków. Utwory te dają czytelnikowi niepowtarzalną okazję do odbycia wspaniałej podróży po dalekich i nieznanych krainach Dalekiego i Bliskiego Wschodu.