Praca organiczna - Eliza Orzeszkowa „Nad Niemnem”. Motyw pracy organicznej w „Nad Niemnem” - omówienie zagadnienia

Po upadku powstania styczniowego w 1863 roku okazało się, że dotychczasowe metody na osiągnięcie upragnionej niepodległości są bezskuteczne, a działania zbrojne przynoszą więcej szkód aniżeli korzyści. Należało znaleźć inny sposób, by uwolnić kraj spod jarzma tyranii.

Nadzieję upatrywano w zmodernizowaniu ziem polskich, w oświeceniu zacofanej, wiejskiej ludności i stworzeniu nowoczesnego pod względem gospodarczym i ekonomicznym państwa. Stąd tak często pojawiające się na ustach pozytywistów hasła pracy u podstaw oraz pracy organicznej.

Pisarze w swoich utworach na różne sposoby propagowali założenia programowe pozytywizmu i przedstawiali swój punkt widzenia na temat uzdrowienia sytuacji w kraju.

Własne stanowisko w tej kwestii zajęła Eliza Orzeszkowa – „pisarz w służbie dobra”, jak o niej pisał Miłosz, wielka moralistka i kazuistka sumienia. „Nad Niemnem” jest odpowiedzią na stosunek pisarki do programu pozytywistycznego, a w tym również do hasła pracy organicznej. Orzeszkowa pisała o sobie, że „gdyby nie młot i dłuto roku 1863 nie byłaby takim samym człowiekiem”, że po upadku powstania na jej duszę „spadła niewygasająca się żałoba”, dlatego w obliczu tej strasznej klęski zaproponowała własną drogę na polepszenie sytuacji w kraju. Była nią wspólna praca całego, zjednoczonego narodu, walka z wynarodowieniem, konieczność utrzymania ziemi w polskich rękach, zaprzestanie wyprzedawania gruntów zaborcom. Markiewicz pisał o „Nad Niemnem”: „Cała powieść jest patetycznym wezwaniem do wierności wobec ziemi i przeszłości, apoteozuje bezkompromisową, idealistyczną ofiarność, patriotyczne i demokratyczne dziedzictwo ideowe roku 1863”. Całe społeczeństwo jest jak jeden organizm, który by mógł prawidłowo  funkcjonować musi podjąć wspólny wysiłek.

Pisarka kreuje postaci wyraźnie skontrastowane, by jasno przedstawić postawy godne do naśladowania i takie, których należy się wystrzegać. Pozytywne postaci realizują hasła ideowe epoki, przede wszystkim zaś hasło pracy organicznej. Są zwolennikami postępu, nauki, rozwoju ekonomicznego i nowych rozwiązań gospodarczych. Do nich możemy zaliczyć Witolda Korczyńskiego, Justynę Orzelską oraz Jana Bohatyrowicza.

Na uwagę zasługuje na pewno syn Benedykta – Witold. Ten młody, wykształcony człowiek ma głowę pełną demokratycznych pomysłów, wierzy w ideały pozytywistyczne. Podpowiada ojcu nowe rozwiązania gospodarcze, próbuje mu wytłumaczyć i wpoić własne poglądy o solidaryzmie społecznym i to właśnie jego działania doprowadzają ostatecznie do zgody między dworem a zaściankiem. Jest oburzony podejściem ojca do chłopów, jego obojętnością na ich los i surowością wobec nich. Próbuje mu wytłumaczyć, że najpierw trzeba chłopów nauczyć obsługi nowych maszyn, a potem ich karać za zniszczenie czy popsucie sprzętu. Zgodnie z wyznawanymi poglądami sam pokazuje jednemu z parobków, jak należy korzystać z urządzeń rolniczych.

Z kolei Justyna jest przykładem kobiety, która sens własnego istnienia znalazła w pracy. Odrzuca społeczne konwenanse i nie bacząc na to, że popełnia mezalians zgadzając się na związek z Janem. Ten natomiast jest wzorem człowieka pracowitego i właśnie praca sprawia mu największą radość, daje prawdziwe szczęście. Jan jest „ucieleśnieniem zdrowych sił drzemiących w narodzie” (M. Dąbrowski).

Ważną postacią jest również Benedykt Korczyński, który walczy o utrzymanie ziemi i pomimo dużych kłopotów finansowych nie zgadza się na propozycję brata, by sprzedać majątek. Dla niego byłoby to równoznaczne z oddaniem części państwa w ręce zaborców. Benedykt poświęca się pracy i prowadzeniu gospodarstwa. Przez długi czas pozostaje w konflikcie z Bohatyrowiczami, jednak ostatecznie daruje im dług i zgadza się na ślub Justyny i Jana, przypieczętowując tym zgodę między rodzinami.

Orzeszkowa podkreśla również, że realizując pozytywistyczny program nie należy zapominać o przeszłości, jest ona bowiem naszym dziedzictwem, fundamentem na którym należy budować przyszłość. Motyw pracy organicznej przewija się nieustannie w epopei Orzeszkowej. Autorka podkreśla konieczność wcielenia w życie pozytywistycznych haseł oraz potrzebę solidaryzmu w celu uzdrowienia organizmu społecznego.