Jan Potocki - biografia, życiorys

Często pojawiają się wątpliwości, czy należy uznawać Jana Potockiego za przedstawiciela literatury polskiej. Mimo że był on Polakiem, tworzył wyłącznie w języku francuskim, rzadko kiedy przebywał także w Polsce.

Urodził się w 1761 roku w zamożnej rodzinie magnackiej. Jako kilkuletni chłopiec wyjechał z rodzicami z Polski do Francji, gdzie odebrał bardzo solidne wykształcenie i nauczył się perfekcyjnie władać językiem francuskim. Od siedemnastego roku życia podróżował do licznych, często egzotycznych, miejsc jak Maroko, Turcja czy Kaukaz oraz imał się licznych zajęć. Zaciągnął się do armii austriackiej, walczył także na morzu z piratami. W 1788 roku wrócił do Polski i zaczął prowadzić bardziej ustatkowane życie. Dopiero wtedy tak naprawdę zaznajamiał się ze swoim ojczystym językiem. Został posłem Sejmu Czteroletniego, pisał dramaty, przez pewien czas przebywał w Łańcucie, by potem działać na dworze cara Aleksandra I. Właśnie z jego inicjatywy został wysłany wraz z bardzo liczną ekipą do Chin, by złożyć tamtejszemu cesarzowi hołd. Wyprawa była długa i męcząca, a w jej trakcie przeprowadzano liczne obserwacje i badania dotyczące poznawanych ludów, ich języka, kultury i historii. Wyprawa nie skończyła się jednak powodzeniem, gdyż u granic Mongolii jej członkowie zostali zatrzymani podejrzewani o szpiegostwa. Kiedy już zostali wpuszczeni, ambasada cesarza Chin odmówiła złożenia hołdu, wyprawa musiała więc zawrócić.

Okoliczności śmierci pisarza są dość zawikłane i tajemnicze. Wiadomo, że popełnił samobójstwo w swoim domu w 1815 roku, jednak dokładna data jest kontrowersyjna. Przyjmuje się, ze był to 23 grudnia. Sposób odebrania sobie życia także owiany jest tajemnicą. Krąży legenda, że z braku naboju Potocki oszlifował srebrną kulę od cukiernicy i zrobił z niej pocisk, każąc wcześniej poświęcić go miejscowemu księdzu. Zrobił to ponoć dlatego, gdyż sądził, że jest wilkołakiem.

Najbardziej znaną książką Potockiego jest „Rękopis znaleziony w Saragossie”. Dzieło jest nowatorskie pod tym względem, że przenosi na grunt europejski znaną ze wschodniej literatury tzw. szkatułkową kompozycję powieści. Polega ona na tym, że jedna historia jest zawarta w drugiej, która z kolei mieści się w następnej. Doskonałym przykładem jest „Księga tysiąca i jednej nocy”. Powstało wiele różnych rodzajów tej opowieści, gdyż Potocki zaczynał ją kilka razy od nowa i dlatego istniały różne wersje wydawnictwa „Rękopisu…”. Niektóre z nich składały się z czterdziestu pięciu, inne z sześćdziesięciu jeden, jeszcze inne z sześćdziesięciu sześciu dni i tę wersję uważa się za kanoniczną.

Powieść jest oryginalnym romansem zawierającym liczne wątki fantastyczne. Bohaterem jest kapitan gwardii króla hiszpańskiego – Alfons van Vorden. Przemierza on góry Sierra Morena i przeżywa wiele tajemniczych przygód, gdyż musi udowodnić, że jest godzien być potomkiem sławnego i znanego z bohaterstwa rodu Gomelezów.  Od tego zaczynają się opisy rozmaitych fantastycznych wydarzeń dotyczących głównego bohatera, którego gonią duchy i wisielce, opętują przeróżne zjawy, i który wreszcie trafia na zamek magika i kabalisty, przez wiele dni opowiadającego mu niesamowite historie, które działy się w dawnych czasach.

Sam Potocki był nie tylko pisarzem. Zajmował się także polityką, był historykiem i etnografem. Szczególnie interesowały go starożytne plemiona słowiańskie. Zajmował się także archeologią. Został uhonorowany Orderem Orła Białego, Orderem świętego Stanisława i Orderem świętego Włodzimierza.

Na podstawie „Rękopisu znalezionego w Saragossie” nakręcony został film w reżyserii Wojciecha Hasa z 1964 roku.