Eliza Orzeszkowa „Nad Niemnem” - bohaterowie „Nad Niemnem” jako przedstawiciele społeczeństwa polskiego po powstaniu styczniowym

Akcja „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej toczy się na terenach dzisiejszej Białorusi, na Grodzieńszczyźnie. W XIX wieku było to ziemie Polski, od prawie stu lat znajdującej się pod zaborami. Tamte tereny przypadły carskiej Rosji, wprowadzono rosyjską administrację, język urzędowy i walutę – ruble. Bohaterowie powieści to drobna szlachta – Bohatyrowicze, ziemianie – rodzina Benedykta Korczyńskiego i jego krewni – Orzelscy, Kirłowie oraz arystokracja – Teofil Różyc i Andrzejowa Korczyńska z synem Zygmuntem. Od upadku powstania styczniowego minęło prawie ćwierć wieku, a zakończony upadkiem niepodległościowy zryw odbił się na życiu każdego z bohaterów powieści Elizy Orzeszkowej.

Brat Benedykta Korczyńskiego, Andrzej, zginął w powstańczej bitwie. Pochowano go we wspólnym grobie w lesie. Kolejny brat, Dominik musiał wyjechać w głąb Rosji. Zrobił tam karierę i zostając dobrze opłacanym urzędnikiem, zapomniał już o swoich korzeniach. W listach namawia Benedykta, by sprzedał Korczyn i przyjechał do niego, bo w Rosji łatwiej mu będzie żyć. Benedykt nie zgadza się na taką propozycję, irytują go listy brata, pełne rusycyzmów i świadczące o całkowitym wynarodowieniu. Dla Marty Korczyńskiej przegrane powstanie to także przegrana młodość. Odrzuciła oświadczyny Anzelma Bohatyrowicza, bojąc się ciężkiej pracy i ludzkich plotek. Kobieta pomaga Benedyktowi w prowadzeniu gospodarstwa i wychowaniu dzieci.

Benedykt od lat musi zmagać się ze skutkami powstania. Za wspieranie powstańców i udział brata w walkach zaborcy nałożyli na Korczyn ogromne kary finansowe, Benedykt ciężko pracuje, by je spłacić i ciągle nie może wydobyć się z długów. Zabiegi o utrzymanie majątku absorbują go tak dalece, że nie starcza mu czasu dla własnej żony. Emilia źle czuje się na wsi, marzy o prawdziwej, romantycznej miłości, czego mąż, zaprzątnięty troskami dnia codziennego, nie potrafi jej zapewnić. Z drugiej strony Emilia nie interesuje się problemami męża, nie wie, ile zabiegów kosztuje go utrzymanie ich poziomu życia. Małżonkowie odsunęli się od siebie i nic nie wskazuje, by mogło się to zmienić.

W życiu Andrzejowej Korczyńskiej straszliwe spustoszenie uczyniła śmierć jej męża. Andrzej zginął w powstaniu styczniowym. Dla dumnej kobiety był to straszliwy wstrząs. Andrzejowa robi wszystko, by zapewnić jak najlepszy poziom życia swojemu synowi, Zygmuntowi. Nie potrafi jednak zadbać o jego moralną i duchową edukację. W rezultacie syn jest człowiekiem próżnym i małostkowym, nie potrafi nikogo kochać, jest zapatrzony tylko w siebie i w swoje potrzeby. Zupełnie innym człowiekiem jest Janek Bohatyrowicz. Chłopak także stracił ojca w powstaniu. Jerzy walczył w jednym oddziale z Andrzejem i razem z nim poległ. Janka wychowywał stryj Anzelm, ucząc go szacunku dla tradycji, ciężkiej pracy i patriotyzmu. Janek wyrósł na porządnego człowieka, pogodnego i uśmiechniętego.

W utworze Elizy Orzeszkowej nosicielami polskości, tradycji, patriotyzmu są przedstawiciele ubogiej, zaściankowej szlachty, Bohatyrowicze. Benedykt Korczyński gdzieś po drodze zagubił te wartości, codzienne zmartwienia i troski przesłoniły widok na rzeczy ważniejsze. Natomiast arystokracja to klasa próżniacza, nie robiąca nic wartościowego ani przed powstaniem, ani po jego klęsce. Wyjątkiem wśród arystokratów był Andrzej Korczyński, ale on zapłacił najwyższą cenę za swoje poświęcenie.

W prawie ćwierć wieku po upadku powstania autorka powieści stawia tezę, że tylko i wyłącznie wartości pozytywistyczne zdolne są przywrócić jedność i odbudować głęboko podzielone, nie tylko przez klęskę powstania, polskie społeczeństwo.