Jan Matejko „Stańczyk” - opis, intepretacja obrazu

Obraz Jana Matejki znany jako „Stańczyk” został wykonany w 1862 roku. Rzadziej wymienia się jego podtytuł - „Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec straconego Smoleńska” - który sytuuje go w bardzo konkretnych realiach historycznych. Został z resztą podpisany datą 1514 roku, która odwołuje się do przegranej prze Królestwo Polskie bitwy, po której - w wyniku braku odsieczy wojewoda smoleński Jurij Sołłohub został zmuszony do kapitulacji i poddania twierdzy wojskom Wielkiego Księstwa Moskiewskiego pod dowództwem księcia Wasyla III. Była to jedna ze znaczących klęsk w trakcie wojny litewsko-moskiewskiej, prowadzonej w latach 1512-1522.

W tle, z prawej strony obrazu, widoczna jest scena balu, której centralną grupą są dwie stojące postaci zajęte towarzyską rozmową oraz trzeci, towarzyszący im mężczyzna przysłuchujący się parze z wyraźnym rozbawieniem. U dołu tej grupy można dostrzec również sylwetkę karła trzymającego w lewej ręce lirę - symbol zabawy i poezji. Zaprezentowana w ten sposób scena odwołuje się do atmosfery dworu królowej Bony, żony Zygmunta Starego, która ze względu na swoje obce pochodzenie nie była zainteresowana sprawami Polski i miała odnosić się do nich w dalece lekceważący sposób.

Centralną postacią pierwszego planu jest wyeksponowany przez mocny promień światła błazen odziany w kontrastujący ze spokojną kolorystyką tła intensywny, czerwony strój. Była to barwa charakterystyczna dla osób pełniących rolę nadwornego komedianta, tutaj jednak zdaje się symbolizować oddanie i patriotyczną miłość cierpiącą w obliczu klęski. Został przedstawiony w charakterystycznej, siedzącej pozie, która wskazuje na nastrój zwątpienia i poczucia niemocy, zaś zamyślony wyraz twarzy sugeruje głębokie zaniepokojenie. Splecione na wysokości piersi dłonie symbolizują również dezaprobatę, z jaką błazen zdaje się komentować zaistniałą sytuację. Odrzucona na bok, ledwie widoczna na tle zatopionego w cieniu dywanu błazeńska zabawka odwołuje się do świadomości potrzeby porzucenia zabawy i zajęcia się poważną refleksją. Oprócz tej postaci elementem wyraźnie wyeksponowanym przez światło są także dokumenty leżące na stole - prawdopodobnie urzędowe obwieszczenia dotyczące przegranej właśnie bitwy, porzucone i pozostające poza sferą zainteresowania bawiących się na balu gości. Ich zestawienie w jednej, centralnej dla całej kompozycji grupie z postacią błazna sugeruje, że to właśnie one są przyczyną jego ponurego zadumania.

Na ekspozycję tej grupy wpływa nie tylko jej silne oświetlenie, ale również ciemna kolorystyka wszystkich pozostałych elementów kompozycji, utrzymanych w odcieniach zieleni, żółci i brązu, które w okolicach drugoplanowej grupy postaci przechodzą w ciemną, zamgloną czerwień. W oknie po lewej stronie obrazu widzimy również nocny krajobraz z zabudowaniami królewskiego miasta.

Postać Stańczyka uważana jest za autoportret samego Matejki, który pojawiał się w podobnej formie również na innych monumentalnych dziełach tego artysty, skupiających się na ważnych dla historii Polski wydarzeniach historycznych - m.in. w dziele „Hołd pruski”, czy „Zawieszenie dzwonu Zygmunta”. Przypisywana sobie samemu rola błazna miała głęboki wymiar symboliczny, ponieważ w czasach monarchii tenże błazen był członkiem dworu, którego głównym zadaniem było zabawianie króla, ale jednocześnie była to jedyna osoba, która miała prawo do wyrażania krytyki bezpośrednio przed obliczem władcy nie ryzykując uwięzienia lub nawet stracenia, grożących wszystkim poddanym ośmielającym się komentować w negatywny sposób jego decyzje. Stańczyk był więc uosobieniem artysty, który w chwilach szczęśliwych dla narodu zabawiał go swoją pracą, był jednak także uważnym obserwatorem i komentatorem rzeczywistości, stąd też zadumany i krytyczny wyraz twarzy, jaki towarzyszy mu w większości realizacji.

Obraz Jana Matejki został zrabowany pod koniec drugiej wojny światowej i wywieziony do ZSRR, skąd powrócił do Polski w 1956 roku. Obecnie znajduje się w stałej ekspozycji Muzeum Narodowego w Warszawie.