„Stańczycy” - wyjaśnienie pojęcia. „Stańczycy” w Galicji

Mianem „Stańczyków” określano ugrupowanie polityczne, jakie uformowało się w latach 60. XIX wieku, niedługo po upadku powstania styczniowego, na zachodnich ziemiach Galicji, zwłaszcza wokół ośrodka krakowskiego. Jego nazwa pochodzi od zbioru dwudziestu listów, które opublikowano w 1869 roku na łamach „Przeglądu Polskiego” jako „Tekę Stańczyka”. Ukazywały się anonimowo, a ściślej – pod pseudonimami fikcyjnych postaci, jednak z dużą dozą prawdopodobieństwa ich autorstwo można przypisać m.in.: Stanisławowi Koźmianowi, Stanisławowi Tarnowskiemu, Józefowi Szujskiemu czy Ludwikowi Wodzickiemu.

„Tekę Stańczyka” wydano jako osobny wolumin w 1870 roku w Krakowie, choć kilka miesięcy wcześniej wszystkie z jej zasadniczych założeń zostały zebrane przez Szujskiego w artykule „Kilka prawd z dziejów naszych, ku rozważaniu w chwili obecnej”. Ich trybuną, obok „Przeglądu Polskiego”, był również krakowski dziennik „Czas”.

Nazwa „Teki Stańczyka” odwoływała się do postaci o wielkiej wadze historycznej – Stańczyk był bowiem błaznem króla Zygmunta Starego i z racji wykonywania na dworze tejże funkcji był jedyną osobą, która miała prawo do zakwestionowania decyzji monarchy poprzez ich żartobliwe komentowanie. Stańczycy przybrali na siebie podobną rolę, przypisując sobie w ten sposób prawo do krytyki bieżących wydarzeń oraz środowisk, wobec których ugrupowanie stało w zdecydowanej opozycji. Swoje opinie wyrażali w listach o charakterze pamfletów politycznych, nieraz bardzo radykalnych, a w niektórych przypadkach nawet wprost obraźliwych – zwłaszcza, gdy odnoszono się do sprawy powstania.

W skład ugrupowania wchodzili przedstawiciele środowisk ziemiańskich i wyższej warstwy administracji publicznej, a jego charakter określa się jako konserwatywny. Głównym założeniem Stańczyków była krytyka powstania styczniowego jako przejawu ogólnonarodowej anarchii, jaka miała doprowadzić do upadku polskiej państwowości. Jedyną drogę do rozwoju ziem należących przed zaborami do Polski postrzegali w lojalnej współpracy z cesarzem austriackim, którego osoba miała gwarantować zachowanie ciągłości dawnego charakteru państwa.

Stąd też w „Tece Stańczyka” bardzo negatywnie oceniano wszelkie oddolne inicjatywy i wzywano do zaprzestania działalności w narodowowyzwoleńczej konspiracji, która miał utrudniać pertraktacje z cesarzem, a przez to zamykać drogę do reform, postrzeganych jako alternatywny dla powstania sposób na polepszenie warunków życia dla Polaków; bardziej powolny, ale w długoterminowej perspektywie o wiele skuteczniejszy. Sami Stańczycy byli aktywnymi działaczami Koła Polskiego w austriackiej Radzie Państwa, gdzie negocjowali nowe rozwiązania społeczno-polityczne dla Galicji.

W pierwszej fazie działalności ugrupowanie stało również na straży chrześcijaństwa i broniło wszelkich przejawów kultury zachodniej przed żywiołem prawosławnej Rosji, w czym miał pomagać Polakom autorytet Franciszka Józefa I. W latach 70. ich program przeistoczył się w koncepcję trójlojalizmu wobec wszystkich zaborców, jednak zasięg działania nie wykroczył zasadniczo poza Galicję.

W 1907 ugrupowanie Stańczyków przekształciło się w Stronnictwo Prawicy Narodowej, które pod różnymi nazwami przetrwało aż do wybuchu II wojny światowej.