Jan Kochanowski „Raki” - interpretacja, analiza fraszki

Wśród licznych fraszek autorstwa Jana Kochanowskiego nie znajdziemy chyba bardziej kunsztownej i dopracowanej niż „Raki”. Z pozoru jest to krótki utwór opiewający zalety rodzaju żeńskiego. Podmiot liryczny stawia się w roli nauczyciela i mentora opowiadającego mniej doświadczonym słuchaczom o cechach kobiet i wymaganym do nich stosunku. Jednak ten niepozorny wierszyk ma w sobie sekretną treść, która całkowicie zmienia jego wydźwięk.

„Raki” to utwór z gatunku (łac.) „versus cancrini”. Metoda komponowania takich wierszy. zapoczątkowana przez greckiego poetę Sotadesa polega na stworzeniu takiej konstrukcji, która pozwoli na dwojakie odczytanie treści wiersza. Możliwa jest więc lektura od prawej i lewej strony lub od początku i od końca wiersza.

W starożytności wiersze takie pisano, by pod płaszczykiem stosowności przemycić niecenzuralną lub żartobliwą treść. Czytelnik ceni tego rodzaju popisy, gdyż uruchamiają one niewykorzystywane w przypadku lektury „zwykłych” wierszy zdolności percepcji. Oprócz mistrza z Czarnolasu raki konstruować próbowali także Jan Andrzej Morsztyn oraz Jakub Trembecki.

Kochanowski wymienia liczne zalety kobiet, takie jak stałość, wierność, prawdomówność i łagodność. Składa także deklarację swojego wiecznego uwielbienia dla rodu niewieściego. Jednak czytając wiersz wspak, zaczynając od ostatniego słowa ostatniego wersu, zjawia nam się obraz kobiet przewrotnych, chciwych, żądnych zemsty i rozwiązłych. Wskutek tak odczytywanej treści, także puenta musi się zmienić. Wyrozumiałość podmiotu lirycznego staje się „perskim okiem” puszczonym w stronę czytelników – poeta w rzeczywistości radzi troskę o własne przyjemności.

Wydaje się, że postawa podmiotu lirycznego jest uzależniona od stanowiska zajmowanego przez kobiety: jeśli one są wierne i stateczne, także on miłuje je, obiecując wierność i przywiązanie. Jednak w perspektywie ich zdrad i obłudy, podmiot ma chęć odpłacić się tym samym.

Można powiedzieć, iż Kochanowski przedstawia dwa oblicza natury ludzkiej. Mimo iż wiersz skupiony jest przede wszystkim na kobietach, celna charakterystyka nie omija także mężczyzn, którzy nie mają zamiaru pozostawać dłużni i nie korzystać z nadarzających się okazji równie skwapliwie, co przedstawicielki płci pięknej.

Podmiot sugeruje, iż tożsamość ludzka nie jest jednolita, ale posiada dwa oblicza, które w zależności od okoliczności sytuują człowieka po stronie moralności lub grzechu. Wiersz nie ma jednak moralizatorskiego wydźwięku, jest skonstruowany przede wszystkim ku uciesze czytelników.

W bardziej pesymistycznej interpretacji „Raki” stają się obrazem dwulicowości kobiety, która pod pozorami cnoty i łagodności dopuszcza się zdrad, intryg i różnego rodzaju knowań. Wiersz w krzywym zwierciadle przedstawia portret malowany kobiecym pędzlem: każda niewiasta chciałaby być postrzegana jako zgodna i miła, natomiast Kochanowski obnaża damskie przywary ukazując mroczniejsze oblicze kobiecej osobowości.

Napisanie wiersza z rodzaju „versus cancrini” wymaga nie lada umiejętności. Dziełko Kochanowskiego jest tak skonstruowane, że jego sens zostaje zachowany zarówno przy tradycyjnej lekturze, jak i czytaniu wspak. Słowo „nie” zawarte w środku każdego wersu jest jego centrum, a kierunek czytania decyduje, któremu słowu zaprzecza.

Wiersz zawiera dziesięć wersów, każdy złożony jest z jedenastu zgłosek. Rymy żeńskie, dokładne, sąsiadujące są zachowane przy obu kierunkach lektury.

Lekki, łatwy i przyjemny temat niestałości niewieściej jest idealny do tego typu gier słownych. Swoją formą wyraża prawdę powszechnie znaną, jednak ukrywaną. Tak jak powszechnie nie mówi się o przewrotności kobiet, tak samo wiersz nie wyraża tego bezpośrednio.