Obraz człowieka i obywatela w twórczości Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego

W literaturze renesansowej na pierwszy plan wysunął się człowiek i jego sprawy. Zgodnie z założeniami humanizmu, pisarze skupiali się zarówno na codziennych obowiązkach jak i przeżyciach szczególnych, egzystencjalnych. Obraz świata stał się antropocentryczny. Szesnastowieczni polscy twórcy wskazywali na wady ludzkie, dając jednocześnie recepty na dobre, cnotliwe życie. W twórczości Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego odnajdziemy wzorce postępowania właściwe dla obywateli. W tym celu artyści posługiwali się różnymi formami.

Wspólną dla Kochanowskiego i Reja formą jest fraszka, która służyła często ośmieszeniu jakiejś ludzkiej słabości. Poeta z Czarnolasu często piętnuje pijaństwo („O doktorze Hiszpanie”, „Nagrobek opiłej babie”), wskazuje na zachłanność kleru („O kaznodziei”), czy ludzką naiwność („Na matematyka”). U Reja znajdziemy przykłady na przekupność kleru („Pleban pieska na cmentarzu pochował”), niezrozumienie łacińskiego obrządku przez prostych wiernych („Baba, co w Pasyją płakała”) oraz ludzką zachłanność („Co miedźwiedzią skórę szacowali”). Fraszki, czy figliki służą żartobliwej krytyce, wskazaniu na ludzkie wady i słabości. Ich lekka i krótka forma nie przeczy dużej trafności.

Cechą humanizmu jest ujmowanie życia ludzkiego na różnych płaszczyznach, ukazywanie go w szerokim spektrum. Takie przedstawianie człowieka jest charakterystyczne dla twórczości Kochanowskiego. Obok fraszek o charakterze piętnującym, odnajdziemy utwory o tematyce refleksyjnej, egzystencjalnej, filozoficznej oraz lekkie sławiące miłość i zabawę. Natura ludzka jest złożona, każdy posiada jakieś wady i zalety. Każdy przeżywa chwile radości i uniesienia, przeplatane z poczuciem klęski i nieszczęścia. Właśnie tę różnorodność stanów psychicznych oddaje bogata tematyka fraszek i innych utworów poety z Czarnolasu.

Zarówno Rej jak i Kochanowski nie tylko krytykują złe zachowania, ale przedstawiają wzorce właściwej postawy. Rej robi to dosłownie, pisząc „Żywot człowieka poczciwego”. W utworze tym kreuje bohatera na doskonałego przedstawiciela klasy ziemiańskiej. Tytułowy „poczciwy człowiek” jest obywatelem, ojcem, gospodarzem. Jego życie podporządkowane jest uprawie ziemi. Od młodych lat kształci się i ćwiczy w cnocie, by w dorosłym życiu odpowiedzialnie zarządzać ziemskim majątkiem, z pożytkiem dla siebie i wszystkich, którzy na jego ziemi mieszkają. Rej wskazuje też na właściwą postawę obywatelską. W młodości szlachcic odbywa służbę wojskową, przygotowuje się do swej roli obrońcy ojczyzny. W czasie pokoju zaś uczestniczy w sejmikach i dba o wspólne dobro wszystkich obywateli. Jako gospodarz dba o swoją rodzinę, o właściwe wychowanie dzieci oraz o chłopów pańszczyźnianych. „Poczciwość” to życiowa cnota, którą trzeba całe życie doskonalić. Człowiek winien zawsze być sprawiedliwy, odpowiedzialny, wypełniać swoje obowiązki, a odnajdzie szczęście i poczucie spełnienia.

Filozofia życiowa Kochanowskiego nie została wyrażona tak jednoznacznie. W wielu utworach odnajdziemy przesłanie wynikające z filozofii stoickiej, nakazującej opanowanie i zachowanie wewnętrznego spokoju we wszelkich okolicznościach. Kochanowski podkreśla zależność losów człowieka od wyroków Fortuny, która jest nieprzewidywalna. Nikt nie wie, co go spotka następnego dnia, dlatego trzeba być przygotowanym na odmianę losu i we wszystkim pokładać ufność w Bogu. Stoicyzm i umiar to podstawowe cnoty wyłaniające się z lektury „Pieśni” Kochanowskiego. Człowiek powinien żyć w zgodzie z naturą i Boskimi prawami, we wszystkim zachowywać umiar, w radości i w smutku. W cierpieniu trzeba wykazać się odwagą, znieść je mężnie i wierzyć w poprawę losu, podobnie w szczęściu nie można się unosić i zapominać, że nic nie trwa wiecznie. Człowiek winien wypełniać swoje obowiązki, a „kiedy czas po temu” zażywać radości.

Ważną pozycją w dorobku Jana Kochanowskiego jest dramat „Odprawa posłów greckich” wskazujący na właściwa postawę obywatelską. Poeta przedstawiał sytuację Troi w przeddzień rozpoczęcia wojny z Grekami. Wynik tej wojny jest doskonale znany z mitologii. Troja po dziesięciu latach upadła. Poeta wskazuje na przyczyny tego upadku. To obywatele Troi, którzy opowiedzieli się z egoistycznych pobudek za pozostawieniem Heleny w mieście, doprowadzili do wojny i ostatecznej zagłady. Parys, który pragnął żony Menelaosa dla siebie, przekupił wielu członków rady i przeforsował swoją ideę. Jego osobisty interes przesądził o losach wszystkich mieszkańców Troi. Kochanowski piętnuje taką postawę i przeciwstawia jej w utworze postać Antenora. Człowieka mądrego i sprawiedliwego, dla którego najważniejsze jest dobro ojczyzny. Jest on wzorem obywatelskiej postawy. Odpowiedzialny, szczery, dalekowzroczny, śmiało sprzeciwia się wojnie, ale kiedy decyzja jest już nieodwołalna, pierwszy sposobi się do ataku.