Maria Konopnicka „Mendel Gdański” - charakterystyka Mendla Gdańskiego

Mendel Gdański to główny bohater noweli Marii Konopnickiej o tym samym tytule. Mendel Gdański jest Żydem, mieszka na jednej ze spokojniejszym uliczek Warszawy i prowadzi zakład introligatorski. Mężczyzna ma już 67 lat, ciężko pracował przez całe życie, dlatego czasem zawodzi go zdrowie. Razem z Mendlem mieszka jego dziesięcioletni wnuk, Jakub. Chłopiec jest synem córki Mendla, Liliji, która zmarła w czasie porodu. Stary Żyd zajmuje się wychowaniem Jakuba, posyła go do dobrego gimnazjum i dba o to, by chłopiec zdobył solidne wykształcenie. Mendel ma sześciu synów, ale wszyscy rozjechali się po świecie, od lat nie kontaktują się z ojcem.

W zakładzie introligatorskim, który prowadzi Mendel, oprawiane są książki, wyklejane okładki. Kiedy praca go znuży, Żyd robi sobie krótką przerwę paląc ulubioną fajkę. W kamienicy, gdzie ma swój warsztat, mieszka od lat, przyzwyczaił się do tego miejsca, świetnie zna mieszkańców i przechodniów. Mendel umie odróżnić kroki stróża od kroków dzieci biegnących do szkoły czy ochronki, wie, kiedy ulicą przejdą kobiety spieszące do fabryki cygar. Słowem – Mendel czuje się tam jak u siebie, traktuje to miejsce jak swój dom.

Stary człowiek jest bardzo religijny, w każdy piątek przygotowuje szabasową kolację i nakłada religijny strój. Po odprawieniu modlitw Mendel z wnukiem zasiadają do jedzenia. Żyd jest dumny ze swojego pochodzenia i tradycji, to samo wpaja Kubie, jednocześnie czuje się związany z Polską i Warszawą. Podobnie jak inni mieszkańcy miasta martwi się, że Polska zniknęła z mapy, a jej terytorium zostało podzielone między państwa zaborcze. Wspomina o czasach powstania styczniowego, kiedy Żydzi walczyli razem z Polakami o wolność. Identyczne wartości, czyli poczucie bycia Żydem a jednocześnie Polakiem, Mendel wpaja Kubusiowi. Dlatego ogromnym przerażeniem napełnia go pogłoski o narastającej fali antysemityzmu w mieście.

Pewnego dnia jego wnuk został określony przez jakiegoś wyrostka mianem „Żyd”. Stary człowiek nie może zrozumieć, skąd się biorą takie zachowania. Tłumaczy wnukowi, że powinien być dumny ze swego pochodzenia i nie może czuć się gorszy. „Nu, jaki ty Żyd? Ty się w to miasto urodził, toś ty nie obcy, toś swój, tutejszy, to ty prawo masz kochać to miasto, póki ty uczciwie żyjesz. Ty się wstydzić nie masz, żeś Żyd” – tłumaczy Kubusiowi Mendel.

Pogłoski o antysemickich ekscesach przynosi Mendlowi zegarmistrz. Mężczyzna mówi o pogromach, ale nie potrafi odpowiedzieć, skąd się biorą i kto je wywołuje. Stary Żyd tłumaczy, że czuje się Polakiem i od lat uczciwie pracuje na chleb dla siebie i wnuczka. Jego życie stanowi zaprzeczenie dla stereotypowego obrazu Żydów określanych przez zegarmistrza mianem chciwych. Mendel nie wierzy, że ktoś będzie chciał zrobić mu krzywdę tylko dlatego, że jest on Żydem. Dlatego odmawia umieszczenia w oknie swego mieszkania krzyża, który uchroniłby go przed gniewem tłumu.

W dniu, kiedy banda pijanych ludzi chodzi od domu do domu wyszukując żydowskich mieszkań, Mendel nie ucieka, ale razem z wnukiem staje w oknie twierdząc, że jeśli tłum nie uszanuje żydowskiego starca i dziecka, to nie uszanuje niczego. Taka postawa jeszcze bardziej rozsierdza agresorów, rzucony kamień trafia Kubusia w głowę. Przed samosądem chroni Mendla student, zagradzając bandzie drogę do mieszkania Żyda. Pijana tłuszcza rozchodzi się.

Incydent powoduje, że Mendel traci wiarę w ludzi, przestaje kochać miejsce, w którym mieszka. „Moje serce umarło dla tego miasta” – mówi studentowi tłumaczącemu, że przecież nic się nie stało, rana chłopca zagoi się, a warsztat pracy Mendla nie został uszkodzony. Stary człowiek nie może pogodzić się, że w mieście, w którym czuł się jak u siebie, wśród ludzie, których lubił i kochał, doznał tak dotkliwego upokorzenia i zaznał tak wielkiej nienawiści.