Impresjonizm - cechy impresjonizmu. Impresjonizm w literaturze

Termin „impresjonizm” stanowił początkowo określenie dla nurtu w malarstwie francuskim, który narodził się w drugiej połowie XIX wieku i rozprzestrzeniał stopniowo po całej Europie aż do wybuchu I wojny światowej. Nazwa tego prądu pochodzi z francuskiego słowa „impression” oznaczającego „wrażenie”, które stało się centralną osią konstrukcyjną utrzymanych w tej stylistyce dzieł. Z osiągnięć malarstwa impresjonistycznego zaczęła w końcu czerpać także i literatura, na rodzimym gruncie ciesząc się dużym powodzeniem wśród najwybitniejszych twórców okresu Młodej Polski.

Jednym z czołowych poetów tej epoki był Kazimierz Przerwa-Tetmajer, którego wiersz zatytułowany „Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej” stanowi znakomity przykład opisu impresjonistycznego w liryce. Utwór ten nie stawia sobie za cel relacji zdarzenia osadzonego w konkretnych realiach, ale skupia się na uchwyceniu płynnej, szybko przemijającej chwili: „Patrzę ze szczytu w dół: pode mną/ przepaść rozwarła paszczę ciemną -/ patrzę w dolinę, w dal (...)”. Elementem konstytutywnym dla dzieła jest wrażenie, jakim podmiot liryczny pragnie podzielić się ze swym odbiorcą: „(...) i jakaś dziwna mię pochwyca/ bez brzegu i bez dna tęsknica,/ niewysłowiony żal...”.

Warto zwrócić uwagę na fakt, iż ów stan ducha nie zostaje w żaden sposób wyjaśniony i umotywowany, ponieważ nie to jest celem tekstu. Podmiotowi lirycznemu zależy jedynie na utrwaleniu momentu, który zrobił na nim wrażenie, a także na przekazaniu towarzyszących mu emocji i nastroju. Najistotniejszym elementem wiersza oraz jego motywacją są jednostkowe, indywidualne przeżycia poety, dla ukazania których potrzebne będą środki poruszające nie intelekt, ale wyobraźnię odbiorcy.

Indywidualnym wrażeniom zostają wobec tego podporządkowane określenia świata przedstawionego wykraczające poza sztywne ramy narzucone przez język, mieszające doznania wszystkich pięciu zmysłów. Tetmajer chętnie korzysta tutaj z uwielbianej przez impresjonistów synestezji (potok „skrzy się i mieni/ w srebrnotęczowy sznur”) oraz animizacji i antropomorfizacji, które przedstawiają zjawiska przyrody jako ożywione twory zdolne do działania („wśród ciszy drzemie uroczystej/ głuchy smrekowy las”).

W sposób charakterystyczny dla estetyki impresjonistycznej w wierszu zostały też nagromadzone liczne, złożone i niejednokrotnie dziwaczne epitety, jak choćby „srebrnotęczowy sznur”, czy „srebrzystoturkusowa cisza”. Bardzo silnie zostają również zaznaczone wartości dźwiękowe, realizujące się w wyrazach dźwiękonaśladowczych („szumiący z dala wśród kamieni/ (...) potok skrzy się i mieni”). Dominantą całego tekstu jest jednak senna cisza, która – choć przerywana szumem strumyka lub cichego wiatru – panuje nad opisywaną przestrzenią. Jej nastrój oddają pojawiające się niemal w każdej strofie przymiotniki i czasowniki określające sen: „senna zieleń gór”, „wśród ciszy drzemie uroczystej/ głuchy smrekowy las”, „skał rozłomy/ w świetlnych zasnęły mgłach”. Podkreśleniu takiego nastroju służy także odpowiedni dobór akcentów i rytmiczność użytych tutaj wyrazów.

Tetmajer pragnął zachować dla siebie i swoich czytelników ulotny czar chwil spędzonej wśród uśpionego, górskiego krajobrazu, w sposób typowy dla poetów młodopolskich pod płaszczem opisu impresjonistycznego przemycił jednak również sugestię pewnego głębszego stanu psychicznego, który opisywana scena jedynie wyzwala. W ostatniej strofie podmiot wyraża niejasny niepokój potęgowany połączeniem surowości i niebezpieczeństwa bijącego z roztaczających się pod nim skał oraz ze spokoju, z jakim tutejsza natura – paradoksalnie – zdaje się „czyhać” na swoje ofiary. Podobne zabiegi odróżniały estetykę impresjonizmu od twórczości niektórych modernistów, postulujących oderwanie sztuki od jakiejkolwiek celowości, „sztukę dla sztuk”.