Charakterystyka realizmu - Realizm w literaturze

Realizm, to po pierwsze metoda twórcza, której głównym założeniem jest jak najwierniejsze i najbardziej obiektywne odtworzenie w dziele literackim współczesnego twórcy otoczenia. Punktem wyjścia będzie więc tu koncepcja mimesis, czyli naśladownictwa rzeczywistości przez sztukę, znana już od starożytności. Od XIX wieku wytworzyły się różne formy realizmu: krytyczny (zw. wielkim), obyczajowy oraz psychologiczny. Najbardziej reprezentatywne dzieła wykorzystujące tę metodę twórczą to: na gruncie polskim ,,Noce i dnie” Marii Dąbrowskiej a w Europie ,,Saga rodu Forsyte’ów” Johana Galsworty’ego.

Realizmem zwano również kierunek w literaturze powstały w I połowie XIX wieku (około 1850 r.) i trwający do jego schyłku. Najwybitniejsi przedstawiciele realizmu to: H. Balzac, Stendhal, W. M. Thackeray, C. Dickens, I. Turgieniew, F. Dostojewski oraz L. Tołstoj. W Polsce zaś przede wszystkim B. Prus i E. Orzeszkowa. Najczęściej wykorzystywanym przez nich gatunkiem literackim stała się powieść. Pozwalała ona na wnikliwe przedstawienie otaczającego świata, na obserwację tworzoną na wzór obserwacji naukowej. Znamienne były w tym wypadku słowa Stendhala, który powiedział, że ,,powieść jest to zwierciadło przechadzające się po gościńcu”. Twórcom chodziło o ukazanie w sposób obiektywny i bezstronny realny obraz świata, całą, nawet najbardziej okrutną prawdę o nim, o stworzenie ,,sztuki żywej”. Mówili, że ,,trzeba być człowiekiem swego czasu”, dlatego akcja utworów realistycznych osadzona jest ,,tu i teraz”. Świat w utworach ukazywany był z perspektywy przeciętnego odbiorcy, a tworzone dzieła miały zwykle konstrukcję zamkniętą.

W powieściach realistycznych uderza detaliczność opisów miejsc, osób, krajobrazów. Elementy świata przedstawionego tworzą spójną, uporządkowaną całość. Narrator zwykle jest wszechwiedzący, zna otaczający go świat, relacje społeczno - obyczajowe, psychikę bohaterów, rzetelnie i z całym prawdopodobieństwem odtwarza realia epoki. Główną domeną autorów stała się obserwacja: ,,król realizmu” - H. Balzac tak pisał o swojej pasji: ,,obserwacja stała się u mnie już intuicyjna; wnikała w duszę nie zaniedbując ciała: lub raczej tak dobrze chwytała zewnętrzne szczegóły, że biegła natychmiast poza nie; dawała mi zdolność życia życiem osobnika, który był jej przedmiotem (…)”. (Nowakowski, Wstęp, w H. Balzac, Ojciec Goriot). Główne tendencje dziewiętnastowiecznego realizmu znalazły swój najpełniejszy wyraz w twórczości G. Flauberta, jego zainteresowanie przeciętnością, wrogość wobec romantyzmu, troska o prawdę utworu i jego wartość dokumentarną, brak komentarza odautorskiego, ,,bezosobowy” styl wpisują go w poczet najwybitniejszych realistów.

Realiści zrywali z indywidualizmem i wyjątkowością postaci oraz zdarzeń fabularnych, wprowadzali bohaterów z warstw niższych, przeciętnych, szarych ,,zjadaczy chleba”.

Od 1850 r. słowo realizm robi wielką karierę. Z początku ma ono podźwięk pejoratywny, jest ono kojarzone z profanacją sztuki, z zepchnięciem jej do poziomu banału. W obrębie kierunku powstaje jednak wiele znakomitych dzieł, które zyskują sobie trwałe miejsce w gronie najwybitniejszych utworów.