„Ferdydurke” Witold Gombrowicz - niekonwencjonalne zakończenie... czy ja też jestem trąba?

Zakończenie utworu Gombrowicza, podobnie jak całość, nie należy do konwencjonalnych. Autor zwraca się bezpośrednio do czytelnika słowami niewyszukanej rymowanki: „Koniec i bomba / A kto czytał, ten trąba!”. Czy czytelnik powinien czuć się dotknięty takim potraktowaniem? Na to pytanie oczywiście nie ma jednej odpowiedzi i każdy sam musi uznać, jak je ocenia, ale warto się zastanowić, czym było podyktowane.

Jak głosi anegdota, takie zakończenie podpowiedziała Gombrowiczowi Aniela Brzozowska- Łuksiewiczowa, pełniąca od wielu lat rolę służącej w jego domu. Jak widać była ona kimś więcej dla rodziny Gombrowiczów, skoro pisarz zasięgnął jej opinii w tak istotnej kwestii. Jak stwierdził sam autor, komentując to zdarzenie: „Aniela jest najinteligentniejszą osobą w tym domu”. Banalny dwuwiersz, podany zapewne żartem, okazał się idealnie odpowiadać oczekiwaniom autora awangardowej powieści. Gombrowicz, kończąc pracę nad „Ferdydurke”, zapytał służącą, która akurat weszła przypomnieć mu o śniadaniu, jak powinien ją zakończyć. Odpowiedź znamy, dlaczego jednak pisarz się na nią zdecydował i faktycznie umieścił ją na końcu powieści?

Argumentem może być zamysł konstrukcyjny. „Ferdydurke” ma budowę klamrową, na płaszczyźnie fabuły klamrę tworzą dwa porwania, na początku Józia przez Pimkę, na końcu  Zosi przez Józia. Na tytuł i zakończenie można spojrzeć jak na klamrę spinającą dzieło na płaszczyźnie formalnej. Zarówno tytuł, jak i końcowa rymowanka nie mają nic wspólnego z przedstawianymi zdarzeniami, ale doskonale wpisują się w groteskowy styl wypowiedzi, stanowią rodzaj gry z czytelnikiem. Jeśli ktoś decyduje się przeczytać powieść, której tytuł nic nie znaczy, musi się liczyć z tym, że zakończenie będzie zaskakujące i podobnie nieznaczące. Pisarz pozwala sobie na wprowadzanie absurdalnych zdarzeń, zmienia wiek głównego bohatera, miesza fantastykę z realiami, wszystko to każe traktować całość z przymrużeniem oka.

Koniec wieńczy dzieło - wybierając takie, a nie inne zakończenie, Gombrowicz zdradza też dystans do swojego dzieła. Jeśli zakpił z czytelnika, to zakpił jednocześnie z siebie i swojej powieści. I wydaje się, że właśnie o to chodziło. „Ferdydurke” nie ma być brana całkiem serio, autor puszcza do czytelnika porozumiewawcze oko. Czytelnikom znana jest konwencja literacka polegająca na odautorskiej prośbie o łaskawe przyjęcie dzieła, wybaczenie niedoskonałości i nadzieję, że utwór przyniesie wszystkim korzyści. Gombrowicz parodiuje ten zwyczaj. W ostatnich słowach zdaje się mówić: wszystko mi jedno, jak przyjmiecie tę książkę. To wszystko była gra i zabawa, a kto oczekiwał morału na zakończenie, jest trąbą.