Emancypacja kobiet w okresie pozytywizmu

Kwestia emancypacji kobiet pojawiła się w I połowie XIX wieku i związana była z potrzebą uczynienia z kobiety pełnoprawnego członka społeczeństwa, miała na celu nadanie jej statusu prawnego oraz zapewnienie jej solidnej edukacji otwierającej drogę do zdobycia pracy zarobkowej.

Upadek powstania styczniowego spowodował, że wiele ówczesnych rodzin straciło jedyne źródło utrzymania, ponieważ mężczyźni albo polegli w walce albo zostali zesłani na Sybir. W tej sytuacji kobieta musiała stawić czoło przeciwnościom losu i nie chcąc skazywać dzieci na śmierć głodową musiała pójść do pracy. Niestety okazało się, że nie jest to takie proste. Większość zawodów wykonywana była ówcześnie tylko przez mężczyzn. Patriarchat panował od niepamiętnych czasów, a dominująca rola mężczyzn w społeczeństwie była czymś naturalnym. Kobiety aż do lat 90-tych nie mogły głosować, nie miały prawa studiowania na uniwersytetach. Uważano, że nauka jest im niepotrzebna, a kobieta najlepiej sprawdza się w roli matki i gospodyni domowej.

Kobieta mogła wówczas uczyć (i to nie wszystkich przedmiotów: wyłącznie języków obcych, gry na instrumentach, najczęściej na fortepianie, ewentualnie historii lub geografii), pracować w rzemiośle czy przemyśle, mogły parać się literaturą. Przy czym kobieta musiała umieć o wiele więcej aniżeli mężczyzna, by otrzymać przynajmniej w części taką zapłatę jak on. Ze względu na ogromną ilość kobiet-nauczycielek ich zarobki były niezwykle niskie. Jeżeli kobieta straciła męża w powstaniu styczniowym, a ten nie pozostawił żadnego majątku  i oszczędności musiała zastanowić się co umie robić, jaką pracę może podjąć. Najczęściej okazywało się, że w młodości uczyła się gry na fortepianie i poznała podstawy francuskiego.

Nikt jej nigdy nie powiedział, że będzie musiała umieć coś więcej, by przeżyć. Stąd emancypacja. Kobiety żądały, aby nauczono ich pracy, by dano im szansę na zdobycie wykształcenia, a potem wymagano od nich doświadczenia i umiejętności. Zagorzałą zwolenniczką ruchu była Eliza Orzeszkowa, która słusznie zauważyła, że:
„Nie w urojonej tyranii mężczyzn, nie od świętych i przynoszących szczęście obowiązków rodzinnego życia, nie od przyzwoitości i prostoty, ale od słabości fizycznej bardziej narzuconej niż od natury wziętej, od braku sił moralnych na samoistne i wieczne życie, od klątwy wiecznego niemowlęctwa i anielstwa, od wypatrywania z cudzej ręki kawałków powszedniego chleba, od wiecznego zamykania przed nimi dróg poważnej i użytecznej pracy mają i winny emancypować się kobiety”. 

W powieści tendencyjnej pt. „Marta” wykreowała obraz kobiety, która pomimo własnej chęci i samozaparcia nie jest w stanie znaleźć żadnego zarobku. Marta Świcka próbuje swoich sił jako nauczycielka, ale okazuje się, że jej uczennica umie więcej niż ona sama, potem okazuje się, że nieumiejętnie odwzorowuje rysunek, tłumaczy zbyt niedokładnie tekst z francuskiego, w końcu trafia do zakładu szwalniczego kierowanego przez despotyczną i okrutną Szwejcową wykorzystującą nieludzko swoje pracownice. Tam zostaje oskarżona przez swoją chlebodawczynię o dwuznaczne kontakty ze znanym podrywaczem – Olesiem.

Marta wykonuje również piękny wzór bransoletki u zegarmistrza, jednak ze względu na swoją płeć nie zostaje przyjęta, otrzymuje również od przyjaciółki propozycję zostania luksusową prostytutką, ale ma swoją godność. Ostatecznie kobieta przegrywa walkę o chleb dla swojej córeczki i ginie pod kołami rozpędzonego wozu po desperackiej próbie kradzieży.

Powieść jednoznacznie obnażała chory system społeczny, który zamykał kobietom drogę do zdobycia środków na wyżywienie rodziny, skazując je na pracę po dwanaście godzin dziennie za kilka marnych groszy w nieludzkich warunkach albo na śmierć głodową. Dlatego tak ważny stał się ruch kobiet, które pomimo ośmieszania go i lekceważenia przez część społeczeństwa, odegrał on znaczącą rolę w walce o godne życie kobiet. W 1895 roku kobiety uzyskały prawo do studiowania na Uniwersytecie Jagiellońskim, a następnie prawa wyborcze i dostęp do większości zawodów, które jak się okazało potrafiły wykonywać równie dobrze jak mężczyźni.