„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” Ignacego Krasickiego jako pierwsza polska powieść nowożytna

„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” to pierwsza polska powieść nowożytna, wydana w 1776 roku. Jej autor, Ignacy Krasicki, skorzystał z z wzorców zagranicznych, przenosząc na polski grunt ideę powieści edukacyjnej, poprzez przygody i perypetie głównego bohatera opowiadającej o problemach społecznych oraz ludzkich wadach i zaletach. W tym kontekście wymienić można powieść Denisa Diderota „Kubuś Fatalista i jego pan”, w której sprytny sługa i jego niezbyt rozgarnięty pan podróżując po Francji odkrywają własne charaktery, uczą się nowych rzeczy i zmieniają się na lepsze.

Podobnie jest w powieści Krasickiego. Znamienne jest na przykład nazwisko tytułowego bohatera: Mikołaj Doświadczyński. Łatwo można wywnioskować, że historia opowiadać będzie o jego przygodach i właśnie doświadczeniach.

Powieść składa się z trzech części. Pierwsza opowiada o latach szkolnych i młodości Mikołaja, druga o pobycie w fikcyjnym państwie Nipu, a trzecia o powrocie do kraju, karierze politycznej i małżeństwie tytułowego bohatera. Każda z części ma inną formę – pierwsza to opowiastka filozoficzna z elementami obyczajowymi, druga jest utopią, trzecia to ponownie powiastka filozoficzna. Właśnie zmiany stylu, tematyka, realizm, narracyjność świadczą o tym, że mamy do czynienia z powieścią nowożytną, napisaną w nowoczesnym stylu.

Pierwszy rozdział, opowiadający o dzieciństwie i młodości bohatera, to pamiętnik, spisywany przez bohatera z perspektywy człowieka dojrzałego. Z tego właśnie powodu mnóstwo w nim sformułowań ironicznych, a często wręcz szyderczych. Mikołaj relacjonuje przebieg swojej edukacji, fascynację powieściami sentymentalnymi, wpływ francuskiego guwernera, który okazuje się oszustem. Pod wpływem francuskiej literatury Mikołaj zakochuje się w Juliannie, wychowanicy jego matki. Kiedy wyznaje jej miłość, spłoszona dziewczyna ucieka. Wtedy bohater, jak przystało na bohatera sentymentalnego, rozmawia z „z rzeczką, drzewami i pagórki”. Rodzice Mikołaja umierają, a bohater wreszcie może zakosztować swobody. Niestety, zostaje okradziony przez swojego guwernera. Wydaje majątek na wygranie sprawy sądowej, starając się przypodobać sędziom i ławnikom. Rusza w podróż do Paryża, ale tam szybko traci resztę pieniędzy i musi uciekać, zaciąga się więc na statek.

Druga część powieści to relacja z pobytu na wyspie Nipu, zamieszkanej przez plemię, żyjące według utopijnych zasad. Nie uznają broni ani przemocy, nie toczą wojen, najważniejszą wartością jest dla nich praca. System społeczny Nipuańczyków jest jak lustrzane odbicie układów panujących w Polsce. Pobyt na wyspie zmienia charakter Mikołaja. Po powrocie do kraju wprowadza w swoim majątku podobne zasady – zwalnia chłopów z pańszczyzny, na krótko zostaje posłem. Szybko zniechęca się, widząc kłótliwość, pieniactwo i skłonność do łapówkarstwa, panującą wśród posłów.

Powieść Krasickiego jest zwartą i przemyślaną całością, w zabawny i ciekawy sposób pokazującą proces edukacji i nabierania życiowego doświadczenia przez Mikołaja Doświadczyńskiego. Celem książki jest przekazywać dobre wzorce, a przy okazji bawić i śmieszyć. To cecha każdej dobrej literatury. Przy okazji Krasicki drwi z panującego ówcześnie kanonu powieści sentymentalnej, nasyconej nieprawdopodobnymi wydarzeniami i przeżyciami bohaterów, którzy na końcu zawsze znajdą sposób, by być razem. W utworze Krasickiego jest podobnie – Mikołaj poślubia swoją młodzieńczą miłość – Juliannę, ale przygody, jakie przeżywa „po drodze”, związane są z realnymi miejscami i ludźmi, poza środkową częścią utworu, opowiadającą o pobycie na wyspie Nipu.