Franciszek Karpiński - biografia, życiorys

Sentymentalizm, obok klasycyzmu i rokoko, umieszcza się tradycyjnie w łonie oświecenia. Generalnie był on okresem przejściowym między chylącym się ku upadkowi klasycyzmem a nieśmiało wkraczającym romantyzmem. Powstał w Polsce około lat 80. XVIII wieku i wyrósł jako sprzeciw wobec idei klasycyzmu. Przeciwko głoszonym przez ten ostatni regułom racjonalności i kultu rozumu dowartościowywał emocje, zamiast everymana – przedstawiał sylwetki wyrazistych, odznaczających się indywidualnymi cechami bohaterów, stawiał na uczucia, empatię, a także melancholię i rzewność, a wiodącym tematem czynił oczywiście miłość w rozmaitych jej odsłonach. Niezwykle ważny był krajobraz naturalny. Przedstawiciele sentymentalizmu lubowali się w opisach nieujarzmionej, dzikiej przyrody, chętnie odwoływali się także do elementów folklorystycznych, sielankowych.

Głównym przedstawicielem sentymentalizmu polskiego był Franciszek Karpiński urodzony w 1741 roku na terenach dzisiejszej Ukrainy. Pobierał nauki w Stanisławowie w szkole, która słynęła z bardzo wysokiego poziomu nauczania. Później studiował we Lwowie nauki wyzwolone, teologię oraz filozofię. Następnie przeniósł się do Wiednia, by pogłębiać swoje zainteresowania, poznał wtedy języki obce, co umożliwiło mu porozumiewanie się z naukowcami oraz literatami z wielu krajów.

Po powrocie do Polski został nauczycielem na dworach magnackich. Kiedy przesłał Adamowi Czartoryskiemu swój pierwszy tomik pt.: „Zabawki wierszem”, książę zaprosił go do siebie i powierzył stanowisko sekretarza. Poznał także biskupa Naruszewicza, który z kolei uczynił go opiekunem biblioteki Czartoryskich. Początkowo życie na dworach możnych odpowiadało Karpińskiemu, jednak po pewnym czasie stwierdził, że przebywanie w dystyngowanym środowisku, często pełnym fałszu, intryg i nieuczciwości nie satysfakcjonuje go. Z tego względu zdecydował się opuścić Warszawę i wyjechać na Ruś Czerwoną, gdzie ponownie został skromnym nauczycielem.

Jednak w uznaniu zasług dostaje w dzierżawę kilka wsi: Suchodolinę oraz Kraśnik. Pod koniec swojego życia nabywa inną wieś – Chorowszczyznę, gdzie mieszka aż do śmierci. Warto wspomnieć, iż ten ziemiański epizod został urozmaicony kilkunastoletnim pobytem w Białymstoku na dworze Branickich.

Karpiński już za życia cieszył się uznaniem i szacunkiem. Był uczestnikiem słynnych obiadów czwartkowych u Stanisława Augusta Poniatowskiego, był także zasłużonym członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Zmarł w 1825 roku.

Jako że sentymentalizm czerpał z podwalin położonych przez Laurence'a Sterne'a w „Podróży sentymentalnej”, także Karpińskiego uznaje się za inspirującego się twórczością francuskiego autora. Ważnym tematem w twórczości mistrza sentymentalizmu jest miłość. Najbardziej znaną jest sielanka pt.: „Laura i Filon”, jednak równie popularne są erotyki „Dl Justyny”. Nie była to jedna kobieta, tym imieniem w swoich wierszach określał Karpiński kilka swoich wybranek serca. Owe wiersze miłosne przesiąknięte są czułością, delikatnością i swoistą nutą rozrzewnienia.

Czasami czytelnik nie zdaje sobie sprawy, iż słyszy wiersze Karpińskiego częściej, niż mu się wydaje. Oto bowiem znana kolęda „Bóg się rodzi” (mająca pierwotnie tytuł „Pieśń o Narodzeniu Pańskim”) jest autorstwa sentymentalnego poety. Także popularne pieśni kościelne pt.: „Kiedy ranne wstają zorze” oraz „Wszystkie nasze dzienne sprawy” wyszły spod pióra artysty.

Karpiński podejmował również tematy polityczne oraz obyczajowe, np. w wierszu „Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta”, pisał także komedie („Czynsz”), tragedie („Bolesław III”), rozprawy („O wymowie w prozie albo wierszu”). Przetłumaczył również Psałterz Dawidów, „Pieśni Osjana” oraz napisał autobiografię („Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem”).