Goethe „Faust”, „Mistrz i Małgorzata” Michaiła Bułhakowa - interpretacja i analiza porównawcza utworów

„Mistrz i Małgorzata” jest niewątpliwie największym dziełem Michaiła Bułhakowa. Pracował nad nim niemal całe życie. Zanim książka ta pojawiła się w ostatecznej wersji, przeszła przez szereg korekt. Z początku częściowo ocenzurowana, w pełnej wersji została opublikowana po II wojnie światowej.

Ewidentną inspiracją do napisania „Mistrza i Małgorzaty” przez Bułhakowa był dramat Johanna Wolfganga Goethego pt.: „Faust”. Już motto na wstępie powieści Bułhakowa ujawnia jej związki z dramatem Goethego:

„Więc kimże w końcu jesteś?
- Jam częścią tej siły,
Która wiecznie zła pragnąc,
Wiecznie czyni dobro”.

Motto odnosi się do postaci szatana, którego działania obracają się przeciwko niemu. Chcąc wiecznie czynić zło, czyni dobro. Mefistofeles, diabeł w dramacie Goethego, spełniając wszystkie zachcianki Fausta, chce doprowadzić do zguby doktora. Jednakże w wyniku serii niefortunnych zdarzeń, przede wszystkim – śmierci ukochanej Małgorzaty, Faust uświadamia sobie prawdziwy sens istnienia. Zaczyna działać na rzecz dobra innych ludzi, pragnie stworzyć utopijne społeczeństwo.

Woland, diabeł w powieści Bułhakowa, poprzez swoje działania przyczynia się – choć niecelowo oraz nieświadomie – do wielu dobrych rzeczy. Pomaga miłości tytułowych bohaterów, uzmysławia ludziom ich największe wady, takie jak: chciwość, żądza czy chamstwo i arogancja urzędników w instytucjach państwowych (pamiętajmy, że akcja powieści toczy się w stalinowskiej Rosji; powieść stanowi satyrę na ówczesną absurdalną rzeczywistość). Woland pełni funkcję katalizatora. Uświadamia ludziom, jacy są naprawdę, jednocześnie wskazując im lepszą drogę, z której jednak nie zawsze korzystają.

Pierwowzorem dla tytułowego Mistrza był doktor Faust. Obaj mężczyźni należą do ludzi wykształconych, wrażliwych i poszukujących sensu istnienia. Marzą o zaznaniu szczęścia i harmonii w życiu. Zarówno Faust, jak i Mistrz zostają ocaleni dzięki miłości swoich kobiet. Wspólną cechą, widoczną na pierwszy rzut oka, jest takie samo imię obu wybranek serca bohaterów – Małgorzata. Wprawdzie posiadaczki wspólnego imienia różnią się między sobą pod wieloma aspektami, istnieje jednak ważna cecha, która łączy je łączy, a mianowicie – bezgraniczna i szczera miłość do głównych bohaterów. Jedna i druga Małgorzata zakochują się w swoich wybrankach od pierwszego wejrzenia. Są w stanie poświęcić dla nich swoje ciało i duszę.

Niestety przebieg zdarzeń nie jest przychylny dla obu kobiet. Małgorzata Fausta przyczynia się do śmierci matki. Zostaje dzieciobójczynią, a później sama umiera. Miłość do uczonego kończy się dla niej tragicznie. Natomiast Małgorzata z powieści Bułhakowa ma trochę więcej szczęścia – po tragicznych wydarzeniach, chorobie psychicznej ukochanego, w końcu odzyskuje Mistrza, a ich miłość trwa do końca ich dni.

Motyw dzieciobójstwa przewija się w obu historiach. Małgorzata w dramacie Goethego zabija swoje i Fausta dziecko topiąc je. W powieści Bułhakowa Małgorzata na balu szatana spotyka Friedę, kobietę która udusiła własne dziecko chusteczką. Od tej pory kobieta, budząc się codziennie rano, znajduje chusteczkę na łóżku. W obu utworach pojawia się również niezwykle ważny motyw zawarcia paktu z diabłem. Faust podpisuje cyrograf, chcąc poznać wszystkie tajemnice bytu ludzkiego i przekroczyć granice ludzkiej natury. Zapłatą za uzyskanie pełni szczęścia i harmonii w życiu ma być dusza Fausta. Diabeł spełniając życzenia swojej ofiary, takie jak: przywrócenie młodości, możliwość wędrówki w czasie i przestrzeni oraz miłość Małgorzaty; jednocześnie skłania Fausta do egoizmu oraz hedonizmu.

Dopiero śmierć ukochanej okazuje się dla Fausta wstrząsem o bardzo pozytywnych skutkach. Bohater rozpoczyna aktywną działalność na rzecz dobra innych ludzi. Szczerze pragnie szczęścia wszystkich. Dzięki takiej postawie, chociaż osiąga pełnię szczęścia, jego dusza nie dostaje się w ręce diabła i zostaje zbawiona.

W powieści Bułhakowa to Małgorzata zawiera pakt z diabłem. W zamian za pełnienie roli gospodyni na balu u szatana ma odzyskać swojego ukochanego. W tej sytuacji dochodzi do obustronnego spełnienia warunków układu. Małgorzata na balu zachowuje się jak prawdziwa gospodyni, natomiast diabeł zwraca jej ukochanego oraz odtwarza spalony wcześniej rękopis dzieła Mistrza.

Postaci diabła pojawiające się w obu dziełach mają także cechy wspólne. W „Fauście” Goethego diabeł przed zjawieniem się przed u głównego bohatera w ludzkiej postaci objawia się jako olbrzymi, czarny pies. Woland – w „Mistrzu i Małgorzacie” – chodząc, opiera się o laskę z rączką w kształcie czarnego psa. Pojawienie się postaci diabła, czyli istoty pozaziemskiej oraz innych elementów i postaci fantastycznych, jest kolejną cechą wskazującą na inspiracje, jakie czerpał Bułhakow z „Fausta”. Dusza Fausta jest przedmiotem zakładu Boga z diabłem – dzięki Mefistofelesowi przekracza on ludzkie ograniczenia. Otrzymuje możliwość podróżowania w czasie i przestrzeni, przenosi się m.in. do czasów starożytnych by poślubić złudzenie, jakim jest Helena Trojańska – najpiękniejsza kobieta na świecie.

W „Mistrzu i Małgorzacie” pojawia się wiele zjaw i stworów z innego świata, takich jak: olbrzymi, tłusty kot Behemot, który wraz z rozwojem powieści przemienia się w szczuplutkiego chłopczyka, Azazello – demon-morderca, demon bezwodnej pustyni – również Hela – wiedźma-wampir – czy w końcu czterej jeźdźcy apokalipsy. Mistrz, tak jak jego pierwowzór, otrzymuje możliwość podróży w czasie do czasów Jeszui i wcielonego bohatera swojej powieści, Poncjusza Piłata. W obu utworach świat realny przenika się ze światem fantastycznym.

Goethe w swoim dramacie opisał  tzw. Noc Walpurgii, czyli noc, w którą odbywa się sabat czarownic. Zebrane wiedźmy i czarownice świętują, jedzą, piją, bawią się i tańczą. Noc Walpurgii przedstawioną w „Fauście” można porównać z wielkim balem zorganizowanym przez Wolanda w Moskwie.

Niezaprzeczalnie dramat Goethego pt.: „Faust” był wielką inspiracją dla powieści „Mistrz i Małgorzata” Bułhakowa. Można właściwie powiedzieć, że Michaił Bułhakow stworzył nowszą, jednak niezmiernie oryginalną, wersję „Fausta”.