Uniwersalność bajek Krasickiego. Bajka jako gatunek literacki

Rodowód gatunkowy bajki sięga swoimi korzeniami czasów starożytnych, a dokładnie – VI w. p.n.e. Za jej prekursora uważa się Ezopa, który czerpał inspirację ze starogreckich źródeł ludowych, choć twórcą właściwym, który nadał bajce klasyczną formę utworu wierszowanego, pozostaje rzymski bajkopisarz Fedrus (I w. p.n.e.). Bajka, zarówno zwierzęca (ezopowa), jak i narracyjna uprawiana w XVII w. przez La Fontaine'a (Francja) czy XVIII-wieczna, epigramatyczna w wydaniu Lessinga (Niemcy), to jeden z podstawowych gatunków literatury dydaktycznej, moralizatorskiej, a więc takiej, która zawiera klarowne, moralne pouczenie.

Głównym jej celem jest zilustrowanie za pomocą wyrazistych przykładów uniwersalnej hierarchii wartości, która powinna znaleźć odzwierciedlenie w postawach i zachowaniach uważnego odbiorcy bądź też napiętnowanej przez narratora grupy. Nauka płynąca z bajki, tzw. morał, umieszczona jest zazwyczaj na końcu utworu. Istnieje kilka podziałów bajek, jednak najważniejsze z nich sprowadzają je do binarnych opozycji bajek epigramatycznych z narracyjnymi oraz apologów z parabolami.

Polska tradycja tego gatunku ma swój początek w wieku XVI, kiedy to Biernat z Lublina wydał zbiór pt.: „Żywot Ezopa Fryga” zawierający około dwustu bajek. Bajkopisarstwem parało się później wielu wybitnych polskich literatów, zwłaszcza doby oświecenia – S. Trembecki, F.D. Kniaźnin, J.U. Niemcewicz. Niewątpliwie jednak najciekawsze zjawisko w polskim bajkopisarstwie ufundował mistrz gatunku, „książę poetów polskich”, Ignacy Krasicki, któremu wirtuozeria zarówno w sferze formalnej, jak i fabułotwórczej zapewniła poczesne miejsce wśród pisarzy Europy XVIII wieku.

Krasicki wydał dwa zbiory bajek. Pierwszemu, w którym przeważały utwory epigramatyczne (maksymalnie dużo treści w minimalnej ilości słów) nadał tytuł „Bajki i przypowieści” (1779). Drugi, zatytułowany „Bajki nowe”, ukazał się po śmierci autora w roku 1802 i zawierał głównie bajki narracyjne, zróżnicowane formalnie i wersyfikacyjnie, w których morał bardzo często  wyodrębniony był inną miarą wierszową (np. „Przyjaciele”). Styl, którym z powodzeniem posługiwał się Krasicki, został nazwany stylem antycypacyjnym (konstrukcyjnie oparty w większości na antytezach). Pisał on zarówno apologi jak i parabole – bohaterami czynił zwierzęta, reprezentujące konwencjonalnie określone typy ludzkie („Jagnię i wilcy”) oraz samych ludzi („Syn i ojciec”). Skoro jednak każda bajka, z definicji, powinna zawierać pouczenie, należy zadać pytanie o rzecz elementarną, która sprawia, że chętnie czytane są i dziś – o ponadczasowy, uniwersalny charakter zawartego w nich  przesłania. Z czego wynika? Jak objawia się w tekście? Jakich problemów ludzkiej egzystencji dotyka?

Pierwszym czynnikiem składającym się na nieprzemijającą aktualność bajek Krasickiego jest niewątpliwie uniwersalność mikroświatów przedstawionych w każdej z nich, wraz z wszystkimi jego komponentami: postaciami, miejscami i zdarzeniami wykreowanymi w taki sposób, aby czytelnik mógł wyobrazić sobie ich kontur, bez dopełnienia szczegółami. Inaczej mówiąc, Krasicki buduje modelowe światy, sytuacje – małe „universa” – na tyle ogólne i typowe, aby mogły posłużyć mu za alegorie. Dobrym przykładem będzie tu chociażby bajka „Ptaszki w klatce” – klatka jest oczywistą metaforą niewoli, którą można by odnieść do ówczesnej sytuacji Polski i Polaków, ale cały utwór dotyczy uniwersalnej wartości, jaką jest wolność, doskonale pokazując różnicę opinii na jej temat.

Innym, nieco odmiennym przekładem, jest „Kruk i lis”. Rozpoczyna go promythion, który zapowiada i zarazem podsumowuje krótką fabułę. Postaci kruka i lisa stanowią esencje dwóch postaw ludzkich: próżniaka i blefiarza, z którymi może zostać zidentyfikowany każdy, kto posiada wybraną przez narratora cechę któregoś z bohaterów. Wymowa utworu to zaś potępienie próżności, przy czym trzeba zauważyć, że przebiegłość wcale nie zostaje tutaj jednoznacznie pochwalona.

Drugim elementem składowym ponadczasowości bajek jest morał, zwany inaczej puentą. Charakterystyczną cechą morału jest jego abstrakcyjność – pouczenie, nakaz, zakaz, osąd to jego formy, zawartość treściowa łączy się z kolei ściśle z symboliczną wymową podsumowywanego tekstu. Głównym zadaniem morału jest więc objaśnienie i wyeksplikowanie, werbalizacja zasadniczego przesłania bajki. Morały Krasickiego rzadko bywają jednoznaczne, są one raczej nakłonieniem czytelnika do refleksji niż ostrym piętnowaniem zła czy wychwalaniem dobra. Dlatego też nie mogą ulec dezaktualizacji. Co więcej – dokonują one tzw. „twórczej zdrady”, czyli odnawiają swoje przesłanie przy każdorazowej lekturze. Jako przykład – „Pan i pies”, „Drzewo”.

Trzecim spośród najważniejszych składników uniwersalizmu utworów Krasickiego jest ich problematyka, nie tracąca na swojej atrakcyjności także w oczach współczesnego odbiorcy. Autor  powołuje w bajkach do życia pewien światopogląd, który z jednej strony czerpie z prawd głoszonych w mądrościach ludowych a z drugiej – dopiero utrwali się w przysłowiach i porzekadłach zaczerpniętych z owych bajek. Idąc w stronę konkretu – u Krasickiego zawsze lepsze to, co skromne a własne, filozofia przegrywa z prostym umysłem, małe – a więc słabsze – okazuje się w swojej istocie silniejsze, a piękne pozory kryją niejednokrotnie brutalną prawdę.

Myśli „włożone między bajki” są wystarczająco głębokie, aby zmusić do zastanowienia. Jednocześnie mieszczą w sobie problemy tak szerokie jak wina i kara („Dziecię i ojciec”), wolność („Ptaszki w klatce)”, dobro, zło („Dobroczynność”), mądrość („Sowa i orzeł”), życie i śmierć („Słowik i szczygieł”), odwieczne ludzkie wady i słabości („Malarze”). Wszystko to sprawia, że ciągle są pouczającą i ciekawą, a przy tym przecież i zabawną, lekturą.

Najlepszym podsumowaniem fenomenu uniwersalizmu bajek Ignacego Krasickiego wydaje się być jedna z nich – „Koniec”. Prawda, którą odkrywa każdy utwór, to manifestacja mądrości życiowej. Pisarz wyraża przekonanie o konieczności pracy nad zmianą oblicza świata rządzonego przez człowieka poprzez eliminowanie wad i złych skłonności, wynikających z ludzkiej natury. Jako że droga do zmiany prowadzi przez edukację, bajki okazały się być idealnym środkiem do emisji idei konieczności poprawy i naprawy.