System wyborczy - definicja, charakterystyka, przykłady

System wyborczy – podstawowa kategoria nauk politycznych i prawa. Oznacza zbiór prawnych norm, które regulują tryb organizacji i przeprowadzenia wyborów, a także zasady podliczania ich wyników, czyli – prawo i praktyka wyborcza obowiązująca w danym państwie. 

System wyborczy jest elementem udziału obywateli w obieraniu organów, które będą je reprezentować w skali kraju, dlatego określa się go również jako zbiór norm, w ramach których powołuje się instytucje przedstawicielskie, decyduje o ich pozycji w aparacie państwowym i ich relacji z wyborcami, a także sposób ich wewnętrznej organizacji i tryb działania. W zakres pojęcia wchodzą też procedury wyborcze mające wskazać preferencje wyborcze obywateli i ich przełożenie na poparcie dla poszczególnych kandydatów czy komitetów wyborczych. 

Wśród elementów systemu wyborczego  (które mogą ulegać zmianom) wyróżnia się:

- wielkość okręgów – wpływa na ich rangę i ma przełożenie na liczbę mandatów w okręgu; okręgi mogą być jedno-, kilku-, a nawet kilkunastomandatowe; jeden okręg może też stanowić terytorium całego kraju;

- granice i kształt okręgów wyborczych – najczęściej pokrywają się z podziałem administracyjnym państwa;

- strukturę głosowania – kategoryczne (wyborca oddaje jeden głos na jednego kandydata lub kilku kandydatów jednej partii) lub zwykłe (wyborca może oddać głos na różne partie lub kandydatów różnych partii;

- formuła wyborcza – zbiór zasad, według których wybiera się kandydatów i przelicza głosy na mandaty.

Wyróżnia się trzy podstawowe systemy wyborcze: większościowy, proporcjonalny i mieszany: 

- system większościowy: okręgi są jednomandatowe; by dostać się do parlamentu wystarczy uzyskać względną większość głosów. System ten zapewnia obecność na scenie politycznej dwóm najsilniejszym partiom i wpływa korzystnie na sytuację partii dużych, a odbiera szanse mniejszym, co nie przekłada się co prawda na całościowy obraz nastrojów społecznych, ale wpływa dodatnio na sprawność zarządzania organów władzy; partie koalicyjne są w stanie utworzyć rząd; występuje np. w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych i w polskich wyborach do Senatu;

- system proporcjonalny: poparcie uzyskane w wyborach przekłada się bezpośrednio na ilość otrzymanych przez partię mandatów, zależnie od obowiązujących progów wyborczych; sprzyja systemowi wielopartyjnemu; również mniejsze partie mogą otrzymać mandaty; odzwierciedla polityczne nastroje w społeczeństwie; stwarza konieczność powołania koalicji, gdyż nie daje żadnej z partii większości bezwzględnej; sprzyja zatem niestabilnym układom partyjnym i nie zapewni stabilnych rządów; występuje np. w Austrii czy Szwecji oraz w Polsce w wyborach do Sejmu;

- system mieszany: łączy elementy systemu większościowego i proporcjonalnego; ma zabezpieczać przed niestabilnymi rządami; stosuje się go np. w Niemczech. 

Obowiązywanie poszczególnych systemów w państwach zależy od tradycji politycznej, historycznej bądź kulturowej i jest o tyle istotne, że ma bezpośredni wpływ na ustrój i stosunki organów państwowych z obywatelami, na układ partyjny i poglądy polityczne obywateli. Jeśli system się nie sprawdza, możliwe jest dokonywanie pewnych zmian. Niestety, bywa też elementem gry politycznej między partiami.