Wymiar sprawiedliwości - definicja, charakterystyka

Wymiar sprawiedliwości to obszar działalności państwa, którą sprawują niezawisłe sądy. Rozstrzygają one spory o prawo i w trybie przez nie przewidzianym. Jedną ze stron procesowych musi być osoba fizyczna lub inny podmiot prawny. W Rzeczypospolitej Polskiej, według Konstytucji, władzę sądowniczą sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. 

Sędziowie są powoływani przez Prezydenta, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, na czas nieokreślony, są nieusuwalni i niezawiśli, nie mogą należeć do żadnej partii politycznej, ani związku zawodowego i podejmować jakiejkolwiek działalności sprzecznej z obowiązującymi ich zasadami. 

Sąd Najwyższy w Warszawie jest najwyższym organem sądowym w Polsce. Sprawuje nadzór na sądami niższego szczebla i czuwa nad ich prawidłowym działaniem. Strzeże jednolitej wykładni obowiązującego prawa. Zadaniem Sądu Najwyższego jest również rozpatrywanie  kasacji od wyroków sądów powszechnych.

Sądy powszechne dzielą się na: sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Rozstrzygają sprawy cywilne, karne, rodzinne, nieletnich, z zakresu ubezpieczeń społecznych, prawa pracy, gospodarcze, upadłościowe. Do ich kompetencji należy też prowadzenie ksiąg wieczystych i rejestrów. 

Jedną z fundamentalnych zasad działania sądów jest zasada dwuinstancyjności, umożliwiająca kontrolę podjętego postanowienia przez administracyjny organ wyższego rzędu. I tak, wszelkie sprawy w pierwszej instancji, rozpatrują sądy rejonowe (z wyjątkiem spraw przewidzianych ustawowo dla sądów okręgowych). Od wyroku sądu rejonowego, można odwołać się do sądu drugiej instancji, czyli sądu okręgowego. Jeśli jednak sądem pierwszej instancji był w danym wypadku sąd okręgowy, istnieje możliwość odwołania się do wyższej instancji, czyli sądu apelacyjnego. Ostatnią opcją, w razie stwierdzenia nieprawidłowości w przebiegu procesu, oskarżony może złożyć wniosek o kasację dl Sądu Najwyższego. 

Sądy administracyjne kontrolują działalność administracji publicznej. Czuwają nad legalnością decyzji urzędników i zgodnością z prawem uchwał podejmowanych przez organa samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej. Rozpatrują również spory kompetencyjne między administracją rządową i terytorialną oraz skargi na bezczynność administracji. Sądy administracyjne mogę tylko podtrzymać, uchylić lub unieważnić zaskarżony akt, nie mają zaś prawa podejmowania decyzji, które w najmniejszym stopniu wpływałyby na zapisane w ustawie prawa i obowiązki obywateli. Decyzja o wyborze odpowiedniego dla danej sprawy sądu, uzależniona jest od miejsca siedziby oskarżanego przez nas podmiotu. 

Od decyzji sądu administracyjnego można wnieść kasację do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Na jego czele stoi prezes powoływany przez Prezydenta Rzeczypospolitej na sześcioletnią kadencję.

Sądy wojskowe, okręgowe i garnizonowe, zajmują się przestępstwami popełnionymi przez żołnierzy i pracowników wojska.  

Aby zapewnić rzetelny proces sądowy, wymiar sprawiedliwości przewiduje też pewne prawa przysługujące oskarżonym. Mogą składać wyjaśnienia, ale mają prawo, bez podawania przyczyny, odmówić odpowiedzi na zadawane pytania. Nie mają obowiązku podejmować współpracy organami ścigania, ani – mówić prawdy (ponieważ to im trzeba udowodnić winę). Oskarżonego obejmuje także zasada domniemania niewinności: dopóki nie zapadnie wyrok skazujący, w świetle prawa, pozostaje niewinnym zarzucanych mu czynów. 

Oprócz krajowego, Polska znajduje się też w obszarze działania międzynarodowych organów wymiaru sprawiedliwości: Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze, w ramach ONZ Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, w Unii Europejskiej – Trybunału Sprawiedliwości UE, a jako członek Rady Europy – Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu.