Szara strefa - definicja, charakterystyka

Szara strefa – z ang. grey market; pojęcie z zakresu nauk ekonomicznych i socjologicznych. Określana bywa jako szara gospodarka, nieopodatkowana praca, praca na czarno, gospodarka cienia. Jest zjawiskiem obecnym w branży finansowej i oznacza nielegalny obrót legalnymi towarami i usługami dostępnymi na rynku. Polega na osiąganiu dochodów z dozwolonej produkcji, lecz bez uiszczania odpowiednich opłat, co jest ewidentnym naginaniem norm prawnych obowiązujących w państwie. Nie jest to działalność przestępcza i nie należy mylić jej z tzw. czarnym rynkiem, choć te dwie strefy mogą się czasem przenikać. 

Przychody takie można uzyskać, ukrywając źródła dochodu i płacąc podatek jedynie od zaniżonej kwoty, choć tak naprawdę, dochód zgromadzony i poniesione wydatki były większe od deklarowanych w zeznaniu podatkowym. W ten sposób, do Skarbu Państwa trafia mniej środków.

Do szarej strefy zalicza się jednak nie tylko zarejestrowanych podatników, którzy nie ujawnili całości swoich dochodów, ale również wszystkie osoby niezarejestrowane,  niezidentyfikowane, które w ogóle nie są objęte systemem podatkowym. 

Szara strefa obecna jest w gospodarkach niemal wszystkich krajów, a jej skutki odczuwalne są we wszystkich dziedzinach życia społeczno-gospodarczego. Często traktuje się ją jako zjawisko z różnych względów dopuszczalne, a nawet właściwe. Utożsamia się ją z tzw. pracą na czarno lub po prostu możliwością nieformalnego zatrudnienia i udziela społecznego przyzwolenia.

Z punktu widzenia prawa, za szarą strefę uznaje się produkcję potajemną (czyli legalną, ale nie zgłoszoną), nielegalną (zabronioną przez prawo) oraz produkcję nieformalną w gospodarstwach domowych, na własny użytek. Ze względu na tak szerokie rozumienie szarej strefy, konieczne są jednak szczegółowe wytyczne oraz specjalne instytucje, które badają konkretne przypadki mierzą zasięg zjawiska. Z organizacji międzynarodowych pełnią taką rolę np. Komisja Europejska i Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), a z instytucji polskich – Główny Urząd Statystyczny (GUS).

Z punktu widzenia pracodawców, udział w szarej strefie bywa korzystny z kilku powodów: pozwala na niepłacenie lub zaniżenie podatków dochodowych (lub innych), niepłacenie składek na ubezpieczenie społeczne (które znacznie zwiększają koszty pracy) bądź omijanie skomplikowanych nieraz procedur administracyjnych i wszelkich przepisów związanych z zatrudnieniem pracownika na zasadzie formalnej umowy. Do obecności zjawiska przyczyniają się też nie zawsze przejrzyste przepisy w zakresie działalności gospodarczej, nielegalne zatrudnianie osób niepłacących podatków czy tych, którzy pracują tylko dodatkowo, np. emerytów, a także – dość niskie jednak ryzyko wykrycia nieprawidłowości. 

Natomiast najpoważniejsze skutki obecności szarej strefy wiążą się z mniejszymi dochodami budżetu państwa, dużą konkurencją na rynku pracy oraz lepszą sytuacją finansową firm, które funkcjonują w jej obrębie. 

W Polsce problem szarej strefy jest obecny na dużą skalę i ciągle narasta. Podczas gdy w Europie udział w szarej strefie wynosi średnio 15%, w Polsce – sięga już 25%, co wiąże się z ogromnym odpływem pieniędzy z gospodarki krajowej.