Powstanie krakowskie - przyczyny, przebieg, skutki i przywódcy

Powstanie krakowskie, jeśli funkcjonuje w świadomości powszechnej, to bardziej z powodu chłopskiej rabacji, jaka wystąpiła w owym czasie, aniżeli postulatów politycznych czy samych walk, jakie spowodowało.

Przyczyn powstania krakowskiego upatrywać należy w staraniach polskiej emigracji, zwłaszcza tej skupionej wokół Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, która to silnie wpływała na konspirację działającą na ziemiach polskich. Działania spiskowców od początku lat czterdziestych miały tylko jeden cel – powstanie. Świadomi byli jednocześnie, iż bez pomocy warstwy chłopskiej skazane jest ono na niepowodzenie.

Regularna armia, jaką chciał organizować jeden z inicjatorów całego przedsięwzięcia Ludwik Mierosławski, stworzona miała być za sprawą masowego naboru ludności chłopskiej. Zachętą do walki miała być obietnica przekazania ziemi chłopom, nawet jeśli szlachta nie wyrazi na to zgody. Najbardziej aktywnym przedstawicielem ruchu w kraju był w owym czasie Edward Dembowski, wyznawca tzw. socjalizmu utopijnego. W jego wizji wrogami ludu byli zarówno zaborcy jak i polska szlachta.

Szybko okazało się jednak, iż agitacja wśród chłopów nie daje spodziewanych rezultatów. Agitatorzy spotykali się z nieufnością i wrogością chłopów, którzy często wzywali żandarmów lub katowali spiskowców. Wpływ na postawy ludności chłopskiej miał rząd austriacki, którzy inspirował do buntu przeciwko panom. Niezrażeni taką sytuacją spiskowcy w porozumieniu z przywódcami TDP ustalili, iż powstanie rozpocznie się we wszystkich trzech zaborach w nocy z 21 na 22 lutego 1846 roku. Trudna sytuacja dodatkowo skomplikowało aresztowanie wyznaczonego na przywódcę powstania Ludwika Mierosławskiego.

Bez przywódcy ruch w zaborze pruskim uległ rozsypce. Również w Królestwie Polskim przygotowania były niewystarczające do podjęcia jakichkolwiek działań. Wszystkie walki miały więc odbyć się na ziemiach Galicji. Pierwsi zaatakowali spiskowcy z okolic Tarnowa, ale ich ofensywa na miasto okazała się zdecydowania przedwczesna. Nieudana próba opanowania Tarnowa rozpoczyna okres rabacji chłopskiej. Skonfliktowani ze szlachtą, dodatkowo prowokowani przez Austriaków, chłopi przystąpili do niszczenia dworów. Rozkradano inwentarz, palono księgi dworskie, a nierzadko zabijano panów. W najbliższym czasie zniszczono około 470 dworów, 1000 osób,  200 właścicieli szlacheckich zginęło.

22 lutego, dowódca wojsk austriackich, w obawie przed rzekomo nadciągającymi siłami powstańczymi zdecydował o wycofaniu z Krakowa. Powstańcy natychmiast wykorzystali sytuację i ogłosili powstanie Rządu Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, który utworzony został przez Jana Tyssowskiego, Ludwika Grzegorzewskiego oraz Aleksandra Grzegorzewskiego.

Nowopowstały organ ogłosił Manifest do narodu, który zawierał obietnice bardzo radykalnych reform (zniesienie przywilejów, pańszczyzny bez odszkodowań, ziemia na własność). Około 6 tysięcy osób zgłosiło się do walki. Wewnątrz rządu doszło jednak do nieporozumień i dyktatorem powstania ogłosił się Jan Tyssowski. Dembowski, który mianowany został sekretarzem głównodowodzącego, planował rozpocząć akcję propagandową wśród chłopów. 27 lutego zorganizowana została procesja, która miała wyjść naprzeciw zbliżającym się oddziałom chłopskim. Zaraz po opuszczeniu Krakowa została jednak ostrzelana, a sam Dembowski został ranny. Tyssowski złożył urząd dyktatora i wraz z 1500 ochotników 4 marca przekroczył granicę pruską, gdzie wszyscy zostali internowani. Tego samego dnia, z powodu wkroczenia wojsk rosyjskich i austriackich do Krakowa, powstanie się zakończyło.

Bezpośrednią konsekwencją klęski była likwidacja Wolnego Miasta Krakowa, które wcielone zostało do monarchii Habsburgów – nasiliła się germanizacja, przywódców aresztowano, konfiskowano ich własność. Car Mikołaj chcąc poprawić swój wizerunek wśród chłopów wydał szereg korzystnych dla nich decyzji (zakaz podnoszenia pańszczyzny i rugowania). Najistotniejszym skutkiem był jednak szok, jaki wywołała rabacja wśród polskiej elity przebywającej zarówno w kraju jak i na emigracji. Od tej pory tereny Galicji, naznaczone piętnem rzezi, przybierały charakter coraz bardziej ugodowy. Strach przed powtórzeniem niechlubnych wystąpień, skutkował zaniechaniem działalności konspiracyjnej na tym terenie.

Powstanie krakowskie trwało zaledwie 9 dni. Nie stoczono żadnej poważnej bitwy, nie udało się niczego zmienić. Na światło dzienne wydobyte zostały jednak dotkliwe kwestie do tej pory nie za bardzo uświadomione. Przepaść dzieląca stany szlachecki i chłopski polskiego społeczeństwa nigdy nie miała być tak wyraźnie zarysowana, jak w czasie tych kilku zimowych dni.