Powstania narodowe w Polsce - powstanie listopadowe, powstanie styczniowe, powstanie krakowskie

Ocena powstań narodowych jest rzeczą o tyle trudną, iż musi budzić kontrowersje. Nie można bowiem zająć stanowiska w tej sprawie bez wartościowania koncepcji na podstawie wiedzy, której główni aktorzy wydarzenia byli pozbawieni. Tym niemniej można dokonać różnicowania ze względu na szanse i znaczenie powstań. 

Powstanie listopadowe było pierwszym tak wielkim zrywem narodu polskiego pod zaborami. Sytuacja międzynarodowa wydawała się sprzyjająca. Francja tonęła w kolejnych rewolucjach, do powstania szykowała się Belgia. W Polsce rozrastała się opozycja konspiracyjna składająca się z ludzi, którzy stracili nadzieję na rozszerzanie autonomii. Niezwykle istotną rolę pobudzającą odegrała również ideologia romantyczna, wszakże sam wybuch był dziełem najbardziej podatnej na piękne idee młodzieży.

W Noc Listopadową do walki rzucili się głównie porucznicy i podchorążowie, generałowie i cała wyższa kadra oficerska była bardzo sceptyczna wobec pomysłów młodszych kolegów. I właśnie postawa wyższej kadry i dowódców powstania zadecydowała o losach całego przedsięwzięcia. Ludzie odpowiedzialni nie potrafili podjąć jednoznacznych decyzji. Z jednej strony, znając możliwości militarne strony rosyjskiej, wiedzieli, że ewentualne pospolite ruszenie zakończyłoby się masakrą ludu polskiego lub działaniami jakobińskimi, z drugiej strony nie zamierzali jednak zahamować toku wydarzeń. Z tego powodu działania strony polskiej charakteryzowała niewiara w sukces i niedopuszczalną w takich warunkach zachowawczość. Ponadto nie zadbano o agitację wśród biernych zazwyczaj warstw chłopskich. Brakowało również koordynacji działań. 

W rezultacie nieudanego powstania Polskę opuścić musiała niemalże cała ówczesna elita, a zaborcy zdali sobie sprawę, że muszą ze sobą współpracować. Ludność Polski otrzymała pierwszą, bardzo srogą lekcję polityki. Jeśli działania Wielkiej Emigracji zaliczyć możemy do efektów powstania, to jest to jeden z nielicznych pozytywów pierwszego wielkiego powstania.

Zarówno powstanie krakowskie jak i Wiosna Ludów na ziemiach polskich, ze względu na zakres jak i istotność, były wydarzeniami znacznie mniejszego formatu. Pierwsze z nich trwało zaledwie dwa tygodnie i objęło swym zasięgiem jedynie Kraków i okolice. W drugim uczestniczyła ludność z zaborów pruskiego i Galicji, Kongresówka nie włączyła się do walk. Powstańcy Krakowscy nie byli przygotowani do zbrojnych działań, ponadto doszło do rabacji, której nikt nie przewidywał, a która uświadomiła warstwom szlacheckim wagę sprawy chłopskiej. W jej efekcie Rzeczpospolita Krakowska została wcielona do Austrii, a historia narodu wzbogaciła się o niezwykle niechlubne wydarzenia. Wiosna Ludów była reakcją Polaków na wydarzenia ogólnoeuropejskie. Ze względu na małe rozmiary oraz druzgocącą przewagę zaborców nigdy nie miała szans na powodzenie. Po stronie korzyści zapisać sobie jednak może doprowadzenie do pełnego uwłaszczenia w zaborach, które objęła (1848- uwłaszczenie w zaborach pruskim i austriackim).

Powstanie styczniowe, na tle poprzednich i pod pewnymi względami, wypada znacznie dojrzalej niż poprzednie. Było ono największym zrywem niepodległościowym w XIX wieku. Na pomoc przybyli ochotnicy z całej Europy. Trwało najdłużej i zaangażowało szerokie masy ludności. Inicjatorzy szli do powstania wyposażeni w przemyślany program społeczny i polityczny. Niepowodzenie czerpało przyczynę głównie z zaimprowizowanego charakteru sił zbrojnych. W momencie, gdy sytuacja wymusiła wybuch powstania (ogłoszenie branki) Polacy nie byli w stanie zorganizować sił militarnych, które byłyby w stanie stanąć na placu boju przeciwko Rosjanom. Właśnie dlatego walki miały charakter typowo partyzancki. Po raz kolejny niezdecydowaniem wykazali się chłopi, których od walki skutecznie odciągnął ukaz carski o uwłaszczeniu. Efektem powstania był głęboki kryzys. Naród polski wyszedł z powstania okaleczony fizycznie ( 20 tys. ofiar) jak i duchowo (odejście od ideologii romantycznej). Nieudany zryw uświadomił Polakom, że najwyższy czas zmienić metody walki. Koniec powstania jest więc początkiem tworzenia nowoczesnego narodu w oparciu o działalność pozytywistyczną (praca organiczna, u podstaw).

Można dopuścić się stwierdzenia, iż przez pryzmat oceny przygotowania i przebiegu, żadne z polskich powstań wieku XIX nie miało szans na powodzenie. Tym niemniej legenda, którą każde z nich tworzyło ma dla polskiej tradycji narodowej niebagatelne znacznie.