Magnateria w Polsce w XVI-XVIII w. - proces kształtowania się magnaterii, jej znaczenie i ocena

Z powodu gorszej koniunktury na zboże w wieku XVI w kłopoty wpadła szlachta. Aby folwarki przynosiły zysk musiało nastąpić obniżanie kosztów produkcji. Sytuacja ta odbiła się na chłopstwie pańszczyźnianym, które zmuszane było poświęcać coraz więcej czasu na pracę dla pana. Obciążenie nadmiernymi ciężarami chłopstwa skutkowało buntami, odmawianiem wykonywania prac i ucieczkami. W takiej sytuacji gospodarstwa folwarczne popadać zaczęły w ruinę, a szlachta, która utraciła swój majątek oddawała się pod opiekę szlachty zamożnej (magnaterii).

Magnateria wykupywała z rąk biednej szlachty obszary ziemskie, co w efekcie doprowadziło do dużej koncentracji własności. W celu zabezpieczenia zgromadzonej ziemi zaczęto tworzyć tzw. ordynacje, które uniemożliwiały podział terenów oddanych pod zarząd najstarszego przedstawiciela rodu. Szlachta tymczasem stała się jedynie elementem dworu magnackiego lub służyła w nadwornych wojskach magnackich (niektórzy zasilali Kozaczyznę). Ich rola stopniowo malała. Natomiast rola magnaterii stała się na tyle wielka, iż pozwolić sobie ona mogła na zakładanie tzw. „państewek magnackich”. Na wzór władcy posiadali prywatne wojsko, wielkie rezydencje oraz własnych urzędników. Ponadto za sprawą szlachty klienteli wpływali na sejmiki i sejm oraz prowadzili własną politykę zagraniczną (zawierali sojusze z państwami sąsiednimi).

U schyłku wieku XVI do rangi drugiej osoby po królu awansował hetman wielki koronny Jan Zamoyski, założyciel Zamościa. To za jego sprawą na tronie w roku 1587 zasiadł Zygmunt III Waza. Szybko jednak popadli oni w konflikt co wywarło wpływ na dalsze losy monarchii i magnaterii. Parlament pogrążał się w kryzysie, obozy (opowiadające się za i przeciw poszerzaniu władzy monarchy) nie były w stanie się porozumieć.  W roku 1606 zawiązała się opozycja wobec dążącego do przeforsowania reform króla i pod wodzą Mikołaja Zebrzydowskiego zorganizowany został rokosz. Pomimo zwycięstwa nad rokoszanami w bitwie pod Guzowem, król poszedł na kompromis i wycofał się z prób umacniania władzy.

Za panowania kolejnego władcy, Władysława IV (1632-1648) sytuacja wyglądała podobnie. Wszelkie próby wzmacnia władzy centralnej kończyły się fiaskiem z powodu działań magnaterii, która obawiała się absolutyzmu i rościła sobie prawo do stania na straży wolności szlacheckiej. Za panowania Jana Kazimierza (1648-1669) nastąpił triumf tendencji oligarchicznych. Wokół króla co prawda skupiła się grupa możnych, której zależało na reformach (skarbowych, głosowanie większościowe itd.) to jednak magnateria, zorganizowana w Związek Święcony, stawiała skuteczny opór. W latach (1665-1666) miał miejsce kolejny rokosz, tym razem hetmana Jerzego Lubomirskiego – choć nieudany, spowodował zatamowanie prądów reformistycznych. Wobec niefunkcjonalności centralnych ośrodków władzy miała miejsce decentralizacja. Funkcje sejmu sprawować zaczęły uzależnione od magnaterii sejmiki. Hetmani zrównywali się pod względem władzy z monarchą. Za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669-1673) kryzys się pogłębiał. W wieku XVIII wystarczającej mocy przebicia nie posiadali królowie sascy.

Wzrost znaczenia magnaterii był jednoznaczny z osłabianiem Polski. Liberum veto niweczyło nawet najlepsze próby zmian. Rzeczpospolita nie posiadała silnej armii, ani zaplecza w formie bogatego skarbu. Magnaci wykorzystywali stanowiska państwowe dla własnych interesów, interes państwa był zatem na dalszym planie. Tym niemniej żaden z rodów magnackich nie wybił się pozycję pozwalającą myśleć o detronizacji króla i objęcia władzy w całym kraju.

Okres ten charakteryzuje również kryzys w dziedzinie kultury. Rzeczpopsolita byłą krajem konserwatywnym i zacofanym.

W konsekwencji tego typu organizacji Polski pod koniec wieku XVIII silni sąsiedzi nie mieli problemów z zagarnięciem terenów nadwiślańskich.