Konstytucja 3 maja 1791 - zmiany w ustroju politycznym (rola sejmu, króla, straży praw, sejmików szlacheckich)

Gdy upadek Rzeczypospolitej był już bliski, niemal w ostatniej chwili, wielu ludzi spośród elit politycznych zorientowało się, że należy poczynić pewne zmiany w ustroju państwowym, by umocnić kraj. Wynikiem takich reformatorskich myśli był powołany w 1788 roku Sejm Wielki i ustanowiona przez ten organ Konstytucja 3-go maja 1791 roku. Ustawa zasadnicza w dość istotny sposób modyfikowała ustrój Rzeczpospolitej, czyniąc z niej kraj o szerszych perspektywach i nadziejach na przyszłość. Jak wyglądało to z bliska?

Zgodnie z postanowieniami Konstytucji, w Polsce miał panować trójpodział władzy, tj. rozdzielenie władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej, przekazując każdą z nich innemu, niezależnemu organowi.

Za władzę wykonawczą miał być odpowiedzialny król wraz ze Strażą Praw, której to też podległe były wszystkie urzędy istniejące na terenie kraju. Król odpowiedzialny był m.in. za obsadzanie urzędów i stanowisk ministerialnych (choć sami ministrowie odpowiadali przed sejmem), a każda jego decyzja wymagała kontrasygnaty odpowiedniego danej sprawie ministra. W trakcie wojny król stawał się automatycznie naczelnym dowódcą wojska polskiego. Straż Praw była radą pięciu ministrów: wojny, skarbu, policji, interesów zagranicznych i pieczęci. W jej skład wchodził także prymas oraz sama osoba króla, który był przewodniczącym owej instytucji.

Władza ustawodawcza należała do sejmu, który był instytucją dwuizbową o kadencji dwuletniej, przy czym mógł on być zwoływany w każdej chwili. Ustanowiono również, iż co 25 lat będzie zwoływany sejm w celu poprawy konstytucji, jeśli oczywiście w trakcie dyskusji wyniknie taka potrzeba. Skład sejmu stanowiła szlachta - posesjonaci oraz plenipotenci miast. Głosowanie w sejmie miało się odbywać na zasadach większości głosów, przy czym zrezygnowano z liberum veto, instrukcji poselskich, rokoszu oraz konfederacji. Jednocześnie zmniejszono rolę izby wyższej, tj. senatu.

Ostatnia z części władzy - władza sądownicza, zgodnie z zasadami nowego prawa, zyskała instytucję sądów pierwszej instancji, przy czym jednocześnie zachowano istniejące dotychczas sądownictwo stanowe.

Wyżej przedstawione zmiany w ustroju państwa polskiego, zatwierdzone w ustawie zasadniczej, były tworzone w duchu oświecenia, stąd też nie powinien nikogo dziwić monteskiuszowski trójpodział władzy. Miało to gwarantować praworządność i skuteczność rządów. Jednocześnie  ustawa zasadnicza ograniczała demokrację, m.in. poprzez odebranie praw politycznych części społeczeństwu (np. szlachcie gołocie, która nie posiadającej dóbr ziemskich). Ograniczeniu uległy także immunitety prawne, które uznane za nadmierne, a poprzez to nazbyt szkodliwe, ukrócono także przywileje polityczne szlachty zagrodowej. Wszystkie te zmiany były niewątpliwym sukcesem szlachty polskiej, zwycięstwem racjonalnego i oświeceniowego myślenia nad umiłowaniem złotej wolności szlacheckiej i anarchii, która dotychczas trawiła Polskę i była bolączką ustroju politycznego i społecznego.