Sejm Walny i Wolna Elekcja - przyczyny, przebieg, skutki

Wraz z nastaniem przywilejów nieszawskich zatwierdzonych w roku 1454, utrwaliła się tradycja systematycznego konsultowania się króla ze szlacheckimi sejmikami ziemskimi. Król zwykł zwoływać tzw. sejmiki generalne, których uczestnikami byli delegaci sejmików ziemskich z Wielkopolski bądź Małopolski. Zaczęto na owe sejmiki zapraszać przedstawicieli świeckiego oraz duchowego możnowładztwa, którzy to, z czasem, stworzyli senat, czyli radę królewską (w XVI wieku). Tak zorganizowana instytucja dwuizbowego parlamentu (tj. senatu i izby poselskiej) nosiła nazwę Sejmu Walnego.

Jak już wspomniałem, w senacie zasiadali duchowni. Przede wszystkim, byli to prymas oraz wszyscy piastujący urząd biskupa. Liczne było również przedstawicielstwo świeckie, a konkretnie wojewodowie, kasztelani, marszałkowie oraz pełniący służbę jako kanclerz i podskarbi. Druga izba składała się natomiast z ludzi oddelegowanych przez pomniejsze sejmiki.

U zarania swych dziejów izba poselska nie pełniła większej roli, była jedynie organem opiniotwórczym, którego głosowania nie zobowiązywały króla do podjęcia żadnych kroków. Mogły one jedynie pokazać władcy, co o danej kwestii sądzi szlachta.

W 1505 roku na sejmie, który odbywał się w Radomiu, przyjęto uchwałę „Nihil novi” (czyli „Nic nowego”), zgodnie z którą decyzje izby poselskiej miały być wiążące dla króla.

Inną ważną dla Rzeczpospolitej koncepcją polityczną była tzw. Wolna Elekcja. Została ona ustanowiona dopiero po śmierci Zygmunta Augusta w roku 1572 w celu ustalenia zasad doboru odpowiedniego kandydata na stanowisko króla. Konkrety padły w 1573 roku, kiedy to zwołano tzw. sejm konwokacyjny w Warszawie. Wówczas to ścierały się ze sobą dwa obozy - szlachecki i magnacki, z których każdy chciał zagarnąć dla siebie jak najwięcej praw i możliwości decydowania o losach państwa oraz doborze króla. Szlachta zaproponowała tzw. elekcję viritim, tj. taką, w której uczestniczyliby wszyscy szlachcice osobiście (a nie poprzez delegowanych posłów). A skoro obrano taką formę wyboru króla - musiano i dobrać odpowiednie miejsce, w którym by owego wyboru dokonywano. Tu też zarysowały się różnice w poglądach pomiędzy stronnictwem egzekucyjnym a biskupami. Ci pierwsi pragnęli, by elekcja odbywała się w Małopolsce, jednakże kler przeforsował swój pomysł, by za miejsce to obrano wieś Kamień pod Warszawską Pragą. Dla biskupów istotnym był fakt, iż szlachta mazowiecka była w zdecydowanej większości niewykształcona, niewyrobiona politycznie, a zarazem przywiązana do katolicyzmu co mogło prowadzić do ich dużej uległości wobec duchowieństwa.

Na elekcję potrafiło się zjeżdżać ogromne ilości szlachty. Przykładowo, w trzy miesiące po odbyciu się sejmu konwokacyjnego w 1573 roku, na pole elekcyjne przybyło około 50.000 szlachciców! Całości przewodniczył prymas, który zresztą odpowiedzialny był za przyjmowanie posłów obcych państw i wysłuchiwanie ich kandydatur. Następnie miał za zadanie objechać całe pole wysłuchując głosów szlachty z poszczególnych województw, wysłuchując kogo ci obiorą za króla, a następnie mianować nowego władcę.

W 1573 roku, kiedy to rodziła się Wolna Elekcja, brano pod uwagę przede wszystkim dwóch głównych kandydatów, mianowicie austriackiego arcyksięcia Ernesta Habsburga oraz andegaweńskiego księcia Henryka Walezjusza, który to był bratem króla Francji. Obaj zresztą byli przedstawicielami katolickimi (różnowiercy nie zdecydowali się na wystawienie własnego kandydata) reprezentującymi nurt rządów absolutnych. Ostatecznie zwyciężył Henryk Walezjusz, głównie za sprawą niechęci Polaków w stosunku do Habsburgów, ale i dzięki zręczności francuskiego posła.