Pierwszy rozbiór Polski - przyczyny, skutki, postanowienia i utracone ziemie

Po wstąpieniu na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego (do czego przyczyniła się w dużej mierze caryca Katarzyna II) szybko stało się jasne, iż wbrew przypuszczeniom, nie będzie to władca marionetkowy. Co prawda, polityka oparta została o sojusz z Rosją, lecz jednocześnie Poniatowski dążył do zreformowania dziedzin gospodarki, armii i kultury. Niezadowoleni z takiego obrotu spraw sąsiedzi, podjęli próby zniweczenia starań patriotów polskich.

Pretekstem Rosji do ingerencji w wewnętrzne sprawy Polski okazały się w roku 1767 kwestie religijne. Wobec niechęci szlachty do zapewnienia Kościołowi prawosławnemu identycznych praw jak katolickiemu Rosja wywarła nacisk na innowierców, aby ci zawiązali konfederację. Pod osłoną wojsk rosyjskich w marcu zawiązane zostały konfederacje w Słucku dla Litwy i Toruniu dla Korony. Równocześnie zawiązywać się zaczęły konfederacje katolików, którzy liczyli na poparcie Rosji przy próbie zdetronizowania króla. Intryga kierowana przez ambasadora Rosji Nikołaja Repnina prowadziła jednak donikąd i caryca odwołała się do radykalny środków.

Większość przywódców radomskich została aresztowana i wywieziona w głąb Rosji. Będący pod kontrolą wojsk carskich sejm zgodził się w roku 1768 uchwalić „prawa kardynalne”. Zachowano m.in. wolną elekcję, liberum veto oraz prawa szlachty do rokoszu. Gwarantem postanowień była caryca, która tym samym uzyskała kontrolę nad ustrojem Rzeczypospolitej. Tego samego roku przeciwko Rosji i królowi zawiązała się konfederacja barska pod wodzą Józefa Puławskiego i Michała Krasińskiego. Ruch ten początkowo spotkał się z przychylnością państw zachodnich zainteresowanych osłabieniem pozycji Rosji. Na wstępnym etapie konfederaci cieszyli się poparciem szerokich warstw ludności Polski, Litwy i Ukrainy. W roku 1769 stworzono zwierzchni organ konfederacji, tzw. Generalność, która ogłosiła detronizację króla.

Pierwsze sukcesy konfederatów (na które wpływ mieli również instruktorzy wojskowi z Francji) szybko przyćmione zostały przez zupełną kompromitację, jaką było porwanie monarchy. Ruch konfederatów bez poparcia Zachodu stopniowo wygasał. Chaotyczną sytuację, w jakiej znalazło się państwo polskie pierwsza wykorzystała Austria, która zajęła tereny Spiszu. Równocześnie przywódcy Austrii, Prus i Rosji rozpoczęli zakulisowe rozmowy o podziale między siebie terytorium państwa polskiego. W lutym 1772 roku zawarty został układ rosyjsko-pruski, który zapewniał również realizację interesów Austrii. Trzy państwa nadal były daleko od pełnego porozumienia.

Rosja obawiając się wzmocnienia pozycji państw niemieckich planowała zagarnąć stosunkowo małe terytorium i tego tez oczekiwała od sojuszników, którzy posiadali jednak znacznie większe apetyty. Trójstronny traktat rozbiorowy podpisano 5 sierpnia 1772 r. Największy obszar przypadł Rosji, która zajęła ziemie na wschód od Dźwiny i Dniepru (około 1,3 mln mieszkańców). Znacznie bardziej bogate i ludne ziemie dostały się pod panowanie austriackie (na południe od Wisły i Sanu - część krakowskiego i sandomierskiego, 2,65 mln. mieszkańców). Prusy zajmując Pomorze Gdańskie, Warmię oraz pas ziem nadnoteckich, de facto pozbawiały Koronę dostępu do morza. Nierówny podział, ze szkodą dla Rosji powodował, iż spory między zaborcami nadal miały się zaostrzać.
Współpracą zaborcy wykazali się w momencie, gdy wspólnie naciskali na Polaków, aby rozbiory zostały oficjalnie zatwierdzone.

Tak też się stało w roku 1773 na tzw. sejmie rozbiorowym. Ratyfikowano traktaty rozbiorowe, potwierdzono prawa kardynalne, utworzono Radę Nieustającą pod przewodnictwem króla (36 konsyliarzy wybranych przez sejm na 2-letnią kadencję, podział na 5 departamentów) oraz wprowadzono reformy gospodarcze.

W efekcie pierwszego rozbioru Polska uszczuplona została o bardzo istotne terytoria i znalazła się w finansowym kryzysie. Fakt, iż władza realna zdominowana była przez wpływy rosyjskie jeszcze pogarszał niezwykle trudną, i nie za dobrze rokującą na przyszłość, sytuację.