Ruch egzekucyjny szlachty w XVI w.

Szlachecki ruch egzekucyjny zaczyna się w okolicach XVI wieku, chociaż jego początki i źródła sięgają czasów dużo wcześniejszych. Od momentu wzrostu pozycji magnatów rosło również niezadowolenie szlachty, która domagała się tzw. egzekucji praw i dóbr.

Szlachta przygotowała program polityczny wymierzony przeciwko przewadze magnackiej w Rzeczypospolitej. Zarys programu sformułowano na sejmach i sejmikach, za czasów Zygmunta I Starego. Program miał na celu egzekucję dóbr, domagano się odebrania magnatom bezprawnie - jak sądzono - użytkowanych królewszczyzn. Dodatkowo szlachta domagała się przestrzegania prawa tzw. incompatibilitas, czyli zakazu sprawowania przez jedną osobę kilku wysokich stanowisk czy urzędów naraz. Szlachta chciała również kodyfikacji prawa, umocnienia unii z Litwą i likwidacji różnic ustrojowych Prus. Zaatakowano także duchowieństwo, któremu szlachta zarzucała posiadanie nadmiernych przywilejów, zwłaszcza w kwestiach podatków.

Szlachta opowiedziała się również po stronie mieszczaństwa, które było coraz bardziej spychane na margines życia społecznego. Ruch egzekucyjny domagał się elekcyjności władzy, reformy skarbu i mobilizacji stałego, dobrze zorganizowanego wojska. Ważną kwestią ruchu egzekucyjnego było też poparcie dla wolności wyznania. Szlachta była zbyt słaba, by na własną rękę osiągnąć wymienione cele, toteż zwróciła się do króla o poparcie w ramach realizacji postawionych postulatów. Kilka nieporozumień na linii szlachta-król doprowadziło do tzw. wojny kokoszej w 1537 roku, która była reakcją na ambicje Zygmunta Starego i jego żony, Bony Sforza.

Zygmunt Stary musiał zaakceptować postulaty szlachty, ponieważ szukał poparcia w wojnie z Rosją i ostatecznie przystał na żądania szlachty na sejmie piotrkowskim 1562-1563 roku. Powołano stałe wojsko i wyegzekwowano kwestię dóbr i praw. Ruch egzekucyjny osłabił znaczenie magnatów i przez bardzo długi okres czasu nie pozwalał magnatom na samowolne decyzje o charakterze gospodarczo-politycznym. Wielu historyków jest zdania, że ruch egzekucyjny zapoczątkował upadek i osłabienie Rzeczpospolitej. Reakcja szlachty była w pewien sposób uzasadniona, a jej rola w sejmikach z biegiem czasu zwiększała się. Król musiał zacząć liczyć się ze szlachecką siłą, która w przypadku braku zgody na własne postulaty odmawiała współpracy z władcą.