Deportacja ludności - przesiedlenia ludności polskiej, ukraińskiej i białoruskiej do ZSRR

Wraz z zajęciem prawie połowy terytorium państwa polskiego przez Armię Czerwoną rozpoczęła się tam zakrojona na szeroką skalę akcja represyjna wobec ludności cywilnej oraz likwidowanie ostatnich punktów oporu. Aby skuteczniej i szybciej zunifikować wschodnie Kresy byłej II Rzeczpospolitej z państwem radzieckim, tamtejsza Rada Komisarzy Ludowych już w grudniu 1939 r. podjęła uchwałę o przesiedleniu część ludności polskiej na słabo zaludnione tereny ZSRR.

Pierwsza fala spontanicznych poniekąd deportacji, miała miejsce jeszcze przed oficjalną decyzją o włączeniu ziem ukraińskich i białoruskich do Związku Radzieckiego. W październiku 1939 r. polskich oraz żydowskich uchodźców, określanych jako „niepewnych politycznie”, przesiedlono na tereny Ukraińskiej i Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w ramach tzw. rozładowywania miast kresowych. Późniejsze deportacje miały już charakter bardziej zorganizowany i odbyły się w czterech głównych etapach. Do transportu na wschód używano przede wszystkim kolei – możemy przypuszczać, że przykładowy skład liczył ok. 60 wagonów, spośród których zdecydowaną większość stanowiły wagony towarowe do przewozu ludzi (ok. 50-55 sztuk, w każdym mniej więcej 30 osób) oraz towarzyszące im kilka wagonów z bagażem, wagony z obsługą konwoju oraz prowizoryczną służbą medyczną. Tak więc, jednorazowo skład zabierał ok. 1500 przesiedleńców, którzy całą podróż spędzali w bardzo ciężkich warunkach.

Pierwsza fala masowych przesiedleń ludności polskiej (70%) oraz ukraińskiej i białoruskiej (30%) rozpoczęła się 10 lutego 1940 r. Akcja objęła w sumie ponad 140 tys. ludzi, którzy trafili głównie w okolice Archangielska nad Morzem Białym, na tereny południowo-zachodnich obwodów ZSRR (Czelabiński, obecny Orenburski), w okolice Uralu (obwody Gorkowski i Kirowski, Baszkirska ASRR) oraz na daleką Syberię (Nowosybirsk, Jakuck, Irkuck). Bardzo ciężkie warunki pracy, wybitnie niesprzyjający klimat oraz mieszkanie w osadach charakterem i dyscypliną przypominających niemal łagry, spowodowało bardzo wysoką śmiertelność wśród przesiedlonej ludności – w niektórych obwodach wyniosła ona prawie 5%.

Drugi etap zorganizowanej deportacji ludności polski na wschód miał miejsce w połowie kwietnia 1940 r. i objął głównie urzędników państwowych, wojskowych, policjantów, działaczy społecznych, kupców i handlarzy oraz rodziny aresztowanych do tej pory przez NKWD  tzw. wrogów ludu. Wiosenna fala deportacji miała nieco łagodniejszy charakter od zimowej – głównie ze względu na korzystniejsze warunki klimatyczne oraz stopnień winy przesiedlonych. W jej wyniku około 60 tys. głównie Polaków zostało przymusowo osadzonych na terenach dzisiejszego Kazachstanu, a na uwagę zasługuje fakt, iż ponad 80% całości transportu stanowiły kobiety oraz dzieci.

W trzeciej deportacji z maja, czerwca i lipca 1940 r. zdecydowaną większośc stanowili Żydzi (4/5 całości kontynentu) oraz Ukraińcy i Białorusini z centralnych rejonów byłej RP. Łącznie około 80 tys. ludzi zostało przesiedlonych na terytoria Autonomicznych Republik Radzieckich, m. in. Komi (północny Ural), Jakuckiej (Syberia), Krajów Krasnodarskiego (Syberia) i Ałtajskiego (południe) oraz rozsiana po obwodach niemal całego Związku Radzieckiego.

Czwarta, ostatnia wielka fala masowych przesiedleń ludności miała miejsce na przełomie maja i czerwca 1941 r. i dotyczyła głównie warstwy inteligenckiej polskiego społeczeństwa na Wileńszczyźnie i Białostocczyźnie. Objęła w sumie 85 tys. osób, ale nie są to dane do końca potwierdzone, ponieważ niektóre transporty zostały zatrzymane w drodze z powodu wybuchu wojny niemiecko-rosyjskiej co spowodowało ogromne straty w ludziach, sięgające miejscami kilkunastu procent. Ci, którzy przetrwali podróż zostali osadzeni głównie w Krajach Ałtajskim i Krasnojarskim, Kazachskiej SRR.

W sumie przez prawie półtora roku masowych przesiedleń Polaków na wschód, na terytorium ZSRR przymusowo osadzono co najmniej 400 tys. osób, które władza uznała za niepewną politycznie i stanowiącą zagrożenie dla podwalin władzy radzieckiej na okupowanym polskim terytorium. Liczba ta nie zawiera jednak tysięcy osób zesłanych do obozów pracy lub skierowanych do fabryk i zakładów przemysłowych wgłębi ZSRR, jeńców wojennych pochwyconych podczas walk lub rozbrojonych w pierwszych dniach po 17 września 1939 r.  oraz młodzieży wcielonej siłą w szeregi Armii Czerwonej.

Szacuje się, że około 10% wszystkich przesiedleńców zginęła w wyniku pracy ponad własne siły, chorób, skrajnych warunków klimatycznych bądź niedożywienia. Częściowa amnestia dla objętych represjami Polaków została wprowadzona na podstawie porozumienia Sikorski-Majski z sierpnia 1941 r. w obliczu napaści hitlerowców na Związek Radziecki.