Mieszczaństwo późnego średniowiecza w Polsce

Wyodrębnienie się mieszczaństwa jako osobnej warstwy uzależnione było od rozwoju średniowiecznych miast. W Polsce osady miejskie uzyskiwały odrębność prawną od wieku XIII, kiedy to powszechne stało się lokowanie na prawie niemieckim. W ciągu pierwszego stulecia lokowano około 100 ośrodków, z których znacząca część nieoficjalny statut miasta już posiadała (Kraków, Wrocław). W formalnie ustanowionych miastach jurysdykcja z reguły była w gestii samorządu i rozciągała się na wszystkich mieszkańców. Bynajmniej jednak nie wszyscy cieszyć się mogli pełnią praw. Otwarty dostęp do stanowiska urzędnika posiadała zaledwie 1/5 mieszczan, czyli ta część, która odziedziczyła status obywatela lub taki nabyła wraz z zakupem nieruchomości. Wszyscy mieszkańcy natomiast cieszyli się całkowitą wolnością osobistą.

Ludność miejska była stanem bardzo zróżnicowanym i zhierarchizowanym. Zazwyczaj dzieliła się na patrycjat, pospólstwo i plebs. Patrycjat obejmował głównie kupców, którzy dysponowali prawem do awansów urzędniczych. Wykorzystując swe wpływy, bogacili się więc również kosztem pozostałych. Pospólstwo, które tworzyli drobni kupcy i samodzielni rzemieślnicy względem patrycjatu zajmowało znacznie gorszą pozycje. Mając znacznie mniejsze dochody nie mogli udzielać się we władzach. Plebs to cała reszta mieszkańców miasta, zarówno pracujących (przeważnie jako najemnicy), jaki i żebraków.

Kondycja średniowiecznego mieszczaństwa polskiego w dużej mierze uzależniona była od polityki miast. Ta jednak, jako że ukierunkowana była na „indywidualne” potrzeby, nie szczególnie sprzyjała politycznemu rozwojowi stanów miejskich. Relatywnie małe ośrodki (w skali europejskie) dbały przede wszystkim o interesy handlowe, przez co jurysdykcja w nich panująca była bardzo zróżnicowana. Ogólnonarodową przestrzeń polityczną skutecznie wypełniała szlachta, która nie zamierzała dopuszczać konkurentów do władzy.

O ile w wiekach XIII i XIV podziały stanowe nie były jeszcze wyraźnie zarysowane to w już w wieku XV dochodziło do zamykania się stanów. Tym niemniej stan mieszczański, ze względu na swój charakter musiał pozostać ogólnodostępny. Zmianą było jedynie to, iż ubożsi szlachcice coraz rzadziej brali sobie za żony mieszczanki.