Parlamentaryzm szlachecki. Sejmy i sejmiki w Polsce XVI-XVIII w.

Polska w XVI wieku była państwem stanowym o ściśle ustrukturyzowanej hierarchii społecznej. Uprzywilejowaną pozycję w owym czasie miał stan szlachecki. Polska szlachta była bardzo zróżnicowana pod względem posiadanych dóbr i majątków. Szlachta dzieliła się na tzw. gołotę, posesjonatów i szlachtę służebną. Posesjonaci byli najbogatsi, posiadali tzw. królewszczyzny – ziemię, którą dzierżawili dożywotnio.

W XVI wieku szlachta zaczęła przeszkadzać w skupianiu władzy w jednej ręce, była przeciwna łączeniu urzędów. Obawiano się więc wzrostu znaczenia magnatów w państwie. Na sejmie radomskim w 1505 r. wprowadzono tzw. konstytucję nihil novi („nic nowego”), która gwarantowała szlachcie, że król bez zgody sejmu i senatu nie może wprowadzić ani też podjąć żadnych daleko idących zmian w kwestiach publicznych i szlacheckich. W 1506 r. został wydrukowany Statut Łaskiego, czyli zbiór praw. Szlachta miała jednak większe aspiracje polityczne, co przełożyło się na bardziej swobodne i intensywne działanie sejmików i sejmów. Przywilej szlachecki tzw. nieszawski z 1454 r. dawał szlachcie wpływ na rządy w Polsce. Kwestie podatkowe i wojskowe należały do sejmików ziemskich, które podlegały samorządowi szlacheckiemu.

Od 1493 r. sejm składał się z dwóch izb – senatu i izby poselskiej. Konstytucja nihil novi porządkowała strukturę zgromadzeń każdego sejmu. Parlamentaryzm szlachecki cechowały trzy stany sejmujące – król, senat i izba poselska. Rządy ostatnich Jagiellonów w tym czasie uzależnione były od demokracji szlacheckiej. Demokracja szlachecka realizowała wolę szlachty i wyrażała się na zgromadzeniach w sejmach i sejmikach. Wkrótce szlachta wystąpiła z programem reform (tzw. ruch egzekucyjny). Ruch uderzał w możnowładztwo, propagował przestrzegania prawa i postulował reorganizację rządów. Szlachta domagała się egzekucji dóbr. W 1562 r. powołano sejm w Piotrkowie. Uchwalono postulaty szlachty, które nakazywały kontrolę dzierżawy królewskich ziem i zwrot tych, które są bezprawnie przetrzymywane. Zarządzono lustrację. W latach 1563-1569 r. na sejmach egzekucyjnych uchwalono szereg istotnych zmian i reform.

Szlachta domagała się również usprawnienia polityki unijnej z Litwą. Na sejmie w Lublinie w 1569 r. ustalono nowe ramy graniczne państwa. Podlasie i Wołyń włączono do państwa litewskiego. Utworzono Rzeczpospolitą Obojga Narodów. W 1573 r. uchwalono konfederację warszawską – akt, który zabezpieczał wewnętrzny pokój w kraju. Ustalono kryteria wolnej elekcji w pacta conventa.

Demokracja szlachecka to system ustrojowy, który dawał szlachcie możliwość decydowania w sprawach państwa. Za czasów ostatnich Jagiellonów parlamentaryzm szlachecki osiągnął szczyt. Formalnie ustrój szlachecki utrzymał się aż do rozbiorów. Kwestie takie jak liberum veto czy egzekucja praw i dóbr w rzeczywistości wpłynęły destabilizacyjnie na pozycję państwa polskiego. Niektórzy historycy skłonni są sądzić, iż parlamentaryzm szlachecki przyczynił się w późniejszym czasie do rozbiorów.