Stefan Czarniecki - charakterystyka postaci i dokonania w czasie potopu szwedzkiego

Stefan Czarniecki w historii stanowi alegorię odwagi i poświęcenia dla ojczyzny. Urodził się w roku 1599, zmarł w 1665 - wówczas jako już hetman polny koronny oraz wojewoda kijowski. Zwrócił na siebie uwagę w trakcie wojny trzydziestoletniej, po której to pod jego dowództwo oddano znaczne siły wojskowe podczas walki z Kozakami. Dopiero jednak wielką sławę zdobył w czasie potopu szwedzkiego, kiedy to - nawet gdy Jan Kazimierz wyjechał na Śląsk, nie poddał się i prowadził wojnę z wrogiem. Okrył się sławą zwłaszcza dzięki wojnie podjazdowej - która w jego wykonaniu była bardzo skuteczna. W roku 1657 udał się w pogoń za Rakoczym, zadając jego oddziałom bolesne rany, w końcu tego roku docierając aż pod Szczecin. Jednak początek walki ze Szwedami nie był łatwy, Stefan Czarniecki w jednej z pierwszych bitew, w lutym 1656, przegrał z Karolem Gustawem - pod Gołębiem, co wskazuje się jako jedną z największych klęsk tego dowódcy.

Wiosną szczęście jednak się odwróciło i powróciło do Czarnieckiego - w kwietniu 1656 wygrał potyczkę pod Warką (współudział w sukcesie miał Lubomirski, który przemieszczał się wraz z Czarnieckim) oraz udało mu się zdobyć Bydgoszcz. Marsz jego znaczony był sukcesami, aczkolwiek należy pamiętać, że żołnierz żył z wojny i przyzwyczajony był w tamtych czasach do grabienia. Czarniecki nie zaprowadzał pod tym względem karności w swojej armii, tak więc jego pochód był ciężki dla mieszkańców (już po potopie, Czarniecki zasłynie z wypraw karnych na Kozaków). Był surowy, co dało znać o sobie, gdy przyszedł czas na wypełnienie ślubów lwowskich Jana Kazimierza, które pociągnęły za sobą potyczki religijne. Paweł Jasienica, cytując Jana Chryzostoma Paska, przypomina, jak niegdyś Czarniecki poprosił księdza o możliwość umycia rąk z krwi luteran (ksiądz, według świadectwa pamiętnikarza miał wówczas odpowiedzieć, że nie ma takiej potrzeby, bo Boga nie obraża krew rozlana w jego imieniu).

Warto zwrócić uwagę na kwestię chłopską w polityce Czarnieckiego. Król Jan Kazimierz nie wypełnił złożonych ślubów, nie poprawił się los mieszkańców wsi. Podczas trwania potopu Czarniecki chciał jednak zachęcić chłopów do walki ze Szwedami. Miał w sposób oficjalny zapowiedzieć karanie śmiercią wszystkich tych dziedziców, którzy nie zezwalali chwycić im za broń. To właśnie Czarniecki doradzał królowi wystosowanie apelu do ogółu stanów - wezwanie aby na czas wojny połączyły się w walce. Był dobrym obserwatorem i wiedział, że jest to sytuacja, którą należy wykorzystać, że także chłopi wezmą w wojnie udział (już pojawiały się wszak grupy chłopskie, które podejmowały walkę z najeźdźcą).

Jego wojskowe zdolności docenił także przeciwnik - od 25 września do 19 października 1655 roku, pod  dowództwem Czarnieckiego bronił się Kraków. Ówczesny kasztelan kijowski pozostał sam na placu boju, stawiając dzielnie opór. W końcu został zmuszony do kapitulacji, ale była to kapitulacja honorowa, a Karol Gustaw był pod dużym wrażeniem.

Niestety Jan Kazimierz nie docenił inteligencji Stefana Czarnieckiego (chociaż wydawało się, że to właśnie jemu okazał największe zaufanie w trakcie potopu) w momencie bardzo istotnym - podczas oblężenia Warszawy. Gdy ta była już w rękach Polaków, król polski zdecydował się na otwartą walkę ze Szwedami, czemu przeciwny był Czarniecki. Został więc odesłany, bitwa przegrana, a skarby kultury wywiezione do Szwecji.

Oceniając tę postać warto pamiętać o surowym obyciu, o okrucieństwie, ale też należy je osadzić w XVIII wiecznej rzeczywistości. Nie była ona wówczas niczym niezwykłym, jak i chęć pomnażania majątku, do czego Stefan Czarniecki przywiązywał wagę. W ocenie jego postaci na pierwszy plan wysuwa się zachowanie podczas potopu szwedzkiego - pozostanie na polu bitwy w momencie, gdy inni zrezygnowali, bądź zdradzili i skuteczna, nieustępliwa, a przy tym przynosząca dobre efekty walka z przeciwnikiem.