Konstytucja kwietniowa (1935)

Od momentu przewrotu majowego jasne stało się, że konstytucja marcowa prędzej czy później zostanie zmieniona. Okres sanacji w gruncie rzeczy negował większość zawartych w niej założeń, co odbywało się ze szkodą dla funkcjonowania całego aparatu państwowego. Piłsudczycy mieli tego świadomość i nie ukrywali chęci stworzenia nowej ustawy zasadniczej. Takiej, która ostatecznie wzmocniłaby pozycję władzy wykonawczej kosztem wszystkich innych.

Prace nad projektem nowej ustawy trwały kilka lat. Referentem prawnym zmian miał być Stanisław Car, za którym stał m.in. Walery Sławek reprezentujący poglądy marszałka Piłsudskiego. Aby do zmian doszło należało przy obecności przynajmniej połowy posłów zdobyć 2/3 głosów. Ponieważ wnioskujący takiego poparcia w sejmie nie mieli odwołali się do fortelu regulaminowego, przez co 23 kwietnia konstytucja została przyjęta.

Konstytucja kwietniowa bardzo różniła się od swojej poprzedniczki. Przede wszystkim zmiany dotyczyły warstwy aksjologicznej – najwyższą wartości od tej pory nie był już suwerenny naród, ale państwo. Na jego czele natomiast stać miał prezydent. To pod jego zwierzchnictwem działać miał rząd (mianowanie premiera, poszczególnych ministrów), parlament (rozwiązywanie sejmu i senatu, wyznaczanie terminów sesji, prawo weta wobec ustaw), armia (zwierzchnik sił zbrojnych) i sądy (mianował i odwoływał prezesa Sądu Najwyższego). Ponadto prezydent również miał reprezentować państwo na zewnątrz oraz wskazywać kandydatów na swego następcę. Za swe czyny odpowiedzialny był jedynie przed Bogiem i historią. Wyboru na 7 letnią kadencję dokonywało Zgromadzenie Elektorów.

Poważne uprawnienia otrzymał również rząd i premier, którzy zwolnieni zostali z odpowiedzialności przed parlamentem.

Sejm, czyli 208 posłów, miał być wybierany co 5 lat w głosowaniu powszechnym, równym, tajnym i bezpośrednim przez osoby z ukończonymi 24 latami (bierne – 30 lat). W zakresie obowiązków izby było m.in. uchwalanie budżetu. Sejm posiadał również funkcję ustawodawczą.

Wybory do senatu były znacznie mniej demokratyczne. Jedynie bowiem 2/3 senatorów pochodziło z wyborów. Reszta powoływana została przez prezydenta RP. Same wybory nie były jednak powszechne – prawo głosu otrzymywała jedynie wyselekcjonowana elita. Jako że obsada senatu w tak dużym stopniu uzależniona była od prezydenta, izbie tej przydzielono znacznie większe uprawnienia niż sejmowi. I tak senat zatwierdzał ustawy i budżet, kontrolował długi państwowe, a prezydenta miał zastępować marszałek senatu. Tego typu zasady ordynacji wyborczej powodowały, że parlament przestawał być organem reprezentatywnym dla społeczeństwa, a stawał się instrumentem w rękach władzy autorytarnej.

Ponadto nastąpiło znaczące ograniczenie praw obywatelskich, które funkcjonowały niejako na peryferiach ustawy zasadniczej (nierzadko jako załączniki).

Konstytucja kwietniowa była końcem procesu tworzenia systemu autorytarnego w II RP. Władza wykonawcza nie podległa kontroli, natomiast społeczeństwo i partie polityczne pozbawione zostały możliwości przebicia się ze swymi postulatami. Jednocześnie jednak zachowane zostały instytucje parlamentarne, pluralizm polityczny i pewne swobody obywatelskie. Dlatego też, system ten nie może być utożsamiany z praktykami typowo totalitarnymi. Tendencje występujące w konstytucji kwietniowej można było zaobserwować w całej ówczesnej Europie. W czasach tak bardzo niespokojnych nadmiar demokracji działał bowiem jedynie na szkodę organizmów państwowych.