Kwestia ukraińska w Rzeczpospolitej od XVI do XVIII wieku

Południowo-wschodnie rubieże Rzeczpospolitej w wieku XVI zasiedlone były przez Kozaków. Była to społeczność wywodząca się głównie z chłopów polskich oraz rosyjskich, którzy udali się nad Dniepr w poszukiwaniu wolności, której w swych rodzimych krajach nie udało im się zaznać. Uciekając przed pańszczyzną, zakładali niewielkie osiedla i trudnili się głównie uprawą roli, łowiectwem, a także rozbojem. Zbrojne wypady na ziemie tureckie i tatarskie możliwe były dzięki organizacji własnej, niezwykle mobilnej armii, której dowództwo znajdowało się na Zaporożu (na Siczy). Polska magnateria, dla której tereny ukraińskie były bardzo nęcące, bezskutecznie próbowała sobie podporządkować ludność kozacką.

Rosnący potencjał militarny ukraińskiej mniejszości w pożytek próbował przekuć Stefan Batory ustanawiając w roku 1582 tzn. rejestr kozacki. Zobowiązywał on Kozaków (w początkowej liczbie 500 osób) do obrony granicy Polski, w zamian oferując korzyści w formie żołdu oraz wolności osobistej. Stopniowe powiększanie rejestru prowadziło do obejmowania większej ilości ludzi wolnościami, lecz wciąż zdecydowana liczba Kozaków traktowana była jako poddani polskiej szlachcie. Niezadowolenie z takiego stanu rzeczy doprowadziło kilkakrotnie do wybuchu powstań. Kozacy bowiem, ze względu na różnice językowe, obyczajowe jak i religijne, nie respektowali żadnej zewnętrznej zwierzchności.

Koniec wieku XVI i początek kolejnego obfitował w konflikty polsko-kozackie. W latach 1591-1591 Kozacy, pod wodzą Krzysztofa Kosińskiego, wzniecili powstanie domagając się zapłacenia zaległego żołdu oraz zwiększenia rejestru. Kolejne miało miejsce w latach 1594-1599, kiedy to na czele powstańców stał Semen Nalewajka. Po trzydziestu latach względnego spokoju Ukraińcy wystąpili pod dowództwem Tarasa Fedorowicza. Efektem tych wydarzeń było podniesienie rejestru do 8 tysięcy. Nie wpłynęło to jednak na uspokojenie sytuacji na wschodzie. W latach 1637 i 1638 miały miejsce dwa kolejne powstania (Pawluka i Ostrzanina). Walka z Polakami w świadomości Kozaków przeradzała się stopniowo w wojnę o wyzwolenie narodowe. Rzecznikiem walki narodowowyzwoleńczej stał się, żądny zemsty na Polakach za osobiste krzywdy, Bohdan Chmielnicki. Chmielnicki wykorzystał poparcie mas ludności ukraińskiej, niezadowolonej z polityki króla polskiego, który odwołał zaciąg na wojnę z Turcją i doprowadził do wybuch największego powstania kozackiego w dziejach.

Wydarzenia pierwszego roku konfliktu (1648) układały się po myśli Kozaków. Odnieśli spektakularne zwycięstwa nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem oraz pod Piławcami. Dodatkową okolicznością na korzyść powstańców była śmierć króla Władysława IV Wazy i czasowe bezkrólewie. Wybrany na tron Jan II Kazimierz Waza rozpoczął rokowania z Chmielnickim, jednak nie przyniosły one skutku i w roku 1649 walki rozgorzały na nowo. Walka pod Zbarażem oraz nieudana odsiecz króla, który otoczony został pod Zborowem wymogły na polskiej stronie podpisanie umowy, na mocy której wyodrębniono województwo ukraińskie, zwiększono rejestr, a Chmielnicki otrzymał buławę hetmańską. Nie zadawalało to jednak dowódcy ukraińskiego, który wciąż dążył do zawierania sojuszy przeciwko Rzeczpospolitej. Wznowione w 1651 roku walki toczyły się po myśli Jana Kazimierza, który pod Beresteczkiem rozbił armię kozacko-tatarską. Ugoda z Białej Cerkwi nie miała utrzymać się jednak zbyt długo.

W roku 1654 Chmielnicki oddał Ukrainę pod władanie rosyjskiego cara i tym samym zyskał potężnego sojusznika w walce z Polakami. Dwuletnia wojna polsko-rosyjska zakończyła się rozejmem podpisanym w Niemieży.

Stosunki polsko-ukraińskie zaczęły się ocieplać po śmierci hetmana Chmielnickiego. Stronę Ukraińską reprezentować zaczął ugodowy Jan Wyhowski. Nawiązano zerwane stosunki i w Hadziaczu podpisano ugodę przewidującą m.in. powstanie Księstwa Ruskiego. Postanowienia okazały się przyczyną kolejnego konfliktu z Rosją. XVI wieczne wojny z Rosją ostatecznie zakończył dopiero „wieczysty pokój” podpisany w Moskwie w roku 1686.

Bilans wschodnich walk nie był jednak dla Polski korzystny. Ukraina została bowiem podzielona między koronę i carat. Ponadto osłabiony na arenie międzynarodowej został prestiż Rzeczpospolitej, a sytuacja gospodarcza uległa znacznemu pogorszeniu. Wszystko to było zwiastunem kryzysu, w jaki wpaść miała Polska w wieku XVII.

Przyszłość Ukraińców również nie okazała się szczęśliwa bowiem w roku 1775 caryca Katarzyna II ostatecznie zlikwidowała Kozaczyznę Zaporowską.